Historia
Olszanka
Jest to jedyna topograficzna nazwa miejscowości na terenie gminy wiąże się z szatą roślinną. Dawniej brzmiała ona prawdopodobnie Olszyna, od krzewów rosnących na podmokłych polach i łąkach. Pierwsza wzmianka o tej wsi pochodzi z roku 1333, ale już wtedy Alczenow - odbiegała od nazwy pierwotnej, późniejsza Alzenau - całkowicie zgermanizowana przez niemieckich osadników. Po 1945 roku z niewiadomych przyczyn przez kilka lat posługiwano się nazwą Aleksandrowa.
Jak wykazały badania archeologiczne w miejscu dzisiejszej Olszanki istniała osada wczesnośredniowieczna. Na tym równinnym terenie dominował w średniowieczu niwowy układ pól. Miało to poważne następstwa dla sposobu uprawy ziemi i zbiorów oraz życia gromadzkiego. W takim układzie gruntów wszyscy musieli równocześnie wykonywać tę sama pracę (orkę, żniwa). Był to znany w średniowieczu i później przymus niwowy. Podyktowany on był ścisłą zależnością gromady od pojedynczego osadnika i na odwrót. Wsie z niwowym układem gruntów miały zazwyczaj również określony kształt. Olszanka była wsią o kształcie owalnicowym - harmonijnym, miłym dla oka, a także celowym i dogodnym w funkcjonowaniu. Właścicielem Olszanki, jak i wielu okolicznych wsi, od XIII w. do XVI był ród Pogorzelów, którego potomek Przecław z Pogorzeli został w 1341 roku biskupem wrocławskim i wniósł duży wkład w gospodarkę okolicy. Od 1606 roku Olszanka była własnością miasta Brzeg przynosząc mu spore dochody.
Obecnie Olszanka łączy się bezpośrednio z wsią Pogorzela.
Pogorzela
Historia Pogorzeli łączy się nierozerwalnie z Olszanką. Nazwę wsi zalicza się do grupy nazw kulturowych i wiąże się z życiem materialnym człowieka. Źródła pisane informują o niej już w roku 1284 jako Pogarell, Pogoralla - 1331 r., Pogorella - 1376. Pierwotna nazwa prawdopodobnie brzmiała Pogorzała i pochodziła od wyrazu pogorzeć, pogorzały, a więc związana z dawna gospodarką żarową. Wieś od XIII w. aż do drugiej połowy wieku XVI była własnością śląskiego rodu Pogorzelów. Pełnili oni wiele ważnych funkcji na dworze Piastów w Brzegu. Jeden z rodziny Przecław z Pogorzeli, o czym zachowały się liczne wzmianki, został w 1341 r. biskupem wrocławskim. Przypadło mu pełnić tę rolę w czasach dla Śląska niepomyślnych, po shołdowaniu tej ziemi przez Luksemburgów. Tym bardziej trzeba docenić jego zasługi dla tej ziemi na niwie gospodarczej. Po Pogorzelach majątek przechodził w ręce innych pomniejszych rodów. Przez pewien czas należał nawet do tak zwanego Czarnego Krzysztofa, który zajmował się zbójectwem. W roku 1606 wieś jak wiele okolicznych kupiło miasto Brzeg dla poprawienia swojego budżetu.
Obiekty zabytkowe:
Kościół Parafialny - wzmiankowany w 1273 r. Przez równe czterysta lat (do 1945 r.) ewangelicki. Obecny zbudowany w I poł. XIV w., przekształcony w okresie baroku. Ciekawy chór muzyczny z II poł. XVII w. z malowidłem króla Dawida i muzykujących aniołów. Ołtarz główny z około 1700 r. Ambona z 1681 r. z o dziesięć lat starszym obrazem Chrystusa. W otoczeniu kościoła XV-wieczny mur kamienny z attyką z II poł. XVI stulecia.
Janów
Nazwa wsi spolonizowana dopiero po 1945 roku jest pochodzenia niemieckiego. Johnsdorf wzmiankowany w 1409 r. - wieś Johna utrzymała się na tym obszarze, który uległ wcześniej germanizacji. Proces ten był następstwem kolonizacji niemieckiej i związanym z nim osadnictwem na prawie zachodnioeuropejskim, począwszy od drugiej połowy XIII w. Osadnicy niemieccy germanizowali istniejące już tutaj nazwy polskie oraz wprowadzali nazwy nowe pochodzenia niemieckiego. Wieś została zbudowana w układzie niwowym, w typie tzw. ulicówki. Już samo określenie typu mówi, że zabudowania ustawione były blisko siebie, wzdłuż prostej, zwykłej ulicy po obu jej stronach. Pochodzący z czasów kolonizacji na prawie zachodnio-eurpejskim Janów zachował swój kształt prawie w czystej postaci.
Krzyżowice
Krzyżowice to wieś o rodowodzie sięgającym okresu rzymskiego. Wymieniona została już w dokumencie "Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej" z 1273 r., późniejsza wzmianka o niej pochodzi z dokumentu pisanego z roku 1288 (Krisowiz). Etymologia jej wiąże się z nazwą osobową Krzyż i zalicza się do patronimicznej (odojcowskiej) grupy znaczeniowej, która wskazuje pierwotnie na potomków lub poddanych człowieka, którego imię lub przezwisko zachowały. W tym przypadku Krzyż, wtedy wszystkich potomków i poddanych mieszkających w osadzie nazywano Krzyż-icy (Krzysz-icy). Z biegiem lat (od XIV w.) nazwę tą pierwotnie zarezerwowaną dla grupy mieszkańców, zaczęto stosować również w odniesieniu do obszaru przez nią zajętego. Procesowi temu towarzyszyła zmiana rodzaju osobowego na nieosobowy w formie biernikowej Krzyszowicy - Krzyszowice.
Była to osada typowo rolnicza zlokalizowana na pierwotnym obszarze plemiennym Ślężan. Krzyżowice w XIII w. były własnością możnowładczego i znanego na Śląsku rodu Pogorzelów podobnie jak inne wsie z terenu obecnej Gminy Olszanka.
Krzyżowice to także ziemia rodzinna Franciszka Krzyszowica (1370 - 1432) zwanego tak od miejsca swojego urodzenia. Postać ta to wybitny w owych czasach naukowiec, profesor, teolog i kanonik. Studiował w Pradze i na początku XV w. został profesorem teologii. Wtedy też mocno związał się z Uniwersytetem Krakowskim (Jagiellońskim), gdzie był dwukrotnie rektorem i wicekanclerzem.
U niego doktoryzowała się większość studiujących w Krakowie Ślązaków. Szczególnie serdecznie opiekował się swoimi ziomkami.
Dla upamiętnienia tej znamienitej postaci - Ślązaka, który w XV wieku swoje aspiracje życiowe realizował w ścisłym związku z polską nauką i kulturą - mieszkańcy Krzyżowic ufundowali w październiku 1992 r. (w 560 rocznicę śmierci Franciszka Krzyszowca) tablicę pamiątkową.
Obiekty zabytkowe:
Kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny - kronikarze wspominają, że w 1376 roku stała tu kaplica. Na świątynię przerobiono ją prawdopodobnie w XV wieku, wznosząc prezbiterium, a później (1580 r.) wieżę. Gotycki. Bardzo ciekawa późnorenesansowa ambona z 1614 r. na sześciobocznej podstawie gotyckiej (być może jeszcze starszej XV-wiecznej) Stalle z XVII wieku z malowaną dekoracją i współczesne im zwieńczenie ołtarza z malowana na desce grupą Ukrzyżowania.
Gierszowice
W dostępnych źródłach niemal wcale nie ma informacji historycznych o tej miejscowości. Nie zachowały się także istotne ślady w istniejącej architekturze poza gotyckim kościołem, na podstawie których można by wysnuć przynajmniej hipotetyczne wątki dotyczące przeszłości Gierszowic. Można jedynie przypuszczać, że zjawiska (np. pierwsze osadnictwo czy kolonizacja niemiecka) nie ominęły i tej ziemi, a egzystencja jej mieszkańców nie odbiegała od pozostałych.
Obiekty zabytkowe:
Kościół p.w. Matki Boskiej - zbudowany około roku 1300 z wieżą o dwa stulecia młodszą. Gotycki. Od połowy XVI wieku do 1945 r. w rękach protestantów. W południowej kruchcie portal wczesnogotycki, współczesny początkowi budowy kościoła, kamienny, ostrołukowy. Na stropie malowana dekoracja szablonowa z XVI w. zniszczona (zamalowana) w 1933 r. Ołtarz główny z przełomu XVII i XVIII wieku. Obok chóru cokół kolumny, być może wcześniej wspierającej strop, z datą 1516 r. Na zewnątrz czara chrzcielnicy kamiennej z XV w. i stary, gotycki mur okalający świątynię.
Obórki
W dawnych czasach stanowiły majątek rycerski, od początku nosiły nazwę niemiecką Schonefelth, później aż do 1945 roku Schonfeld. Brak dokumentacji faktograficznej nie pozwala na prześledzenie kart historii tej miejscowości. Jest ona jednak z pewnością ściśle związana z tym co działo się w okolicznych miejscowościach.
Przylesie
Obiekty zabytkowe:
Kościół pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa, wzmiankowany w 1376 r. Od 1575 r. do 1945 r. ewangelicki. Obecny zbudowany prawdopodobnie w XIV w., rozbudowany w 1713 r. i w XX stuleciu. Gotycki, z częściowo zatartymi cechami stylowymi. Wnętrze nakryte sklepieniem kolebkowo-krzyżowym. W prezbiterium data 1713 r. Ołtarz klasycystyczny z około połowy XIX wieku. Wokół kościoła mur kamienny, szacowany na XV wiek.
Jankowice Wielkie
Jankowice to nazwa patronomiczna charakterystyczna dla wielu obszarów słowiańskich, w tym również na Śląsku. Pochodzi najprawdopodobniej od imienia Janek, Janko. Pierwsze wzmianki o niej pochodzą z roku 1352 - Jankowicz. Historia wsi jest bardzo podobna do większości miejscowości z dzisiejszej gminy Olszanka mocno ze sobą związanych choćby przez ród Pogorzelów - właścicieli okolicy od XIII do XVI wieku i kolonizację niemiecką.
Obiekty zabytkowe:
Kościół - kroniki wspominają o nim w roku 1483. Od 1535 roku do 1945 był świątynią ewangelicką. Gotycki. Ołtarz główny z przełomu XVII i XVIII wieku z rzeźbami aniołów. Współczesna mu ambona z płaskorzeźbami czterech ewangelistów i bogata dekoracją. Chór i barokowa chrzcielnica z XVIII w. rzeźby Mojżesza i św. Jana Chrzciciela z końca XVII w. Nagrobne płyty renesansowe.
Czeska Wieś
Posiada nazwę etniczną, bo tak się określa ten typ nazewniczy. Nazwa ta wskazuje na pierwotne pochodzenie jej mieszkańców od obcej narodowości. Byli to najprawdopodobniej koloniści z Czech (Moraw), którzy założyli osadę, nazwaną przez sąsiadów od kraju, z którego ci nowi mieszkańcy pochodzili. Czeska Wieś już w XIII wieku była własnością rodu Pogorzelów, który je dziedziczył aż do drugiej połowy XVI w.
Obiekty zabytkowe:
Kościół Najświętszego Serca Jezusa - gotycki. W latach 1525-1945 należał do ewangelików. We wnętrzu zachowała się polichromia gotycka z końca XV wieku (odkryta podczas remontu w roku 1933 i rok później pokryta tynkiem!), barokowy ołtarz główny z rzeźbami Mojżesza i św. Jana Chrzciciela, ambona z tego samego okresu, chór muzyczny z XVI wieku, interesująca renesansowa chrzcielnica z 1575 r. z inskrypcjami w kamieniu oraz epitafium pastora Daniela Beckera i jego żony Doroty.
Michałów
Jego nazwa zalicza się do tzw. nazw dzierżawnych utworzonych od imienia założyciela - Michała. Dzierżawność czyli przynależność wyraża dzisiaj formant -ów. Pierwsze wzmianki o osadzie pochodzą z 1210 roku - Michalovo, następne z 1260 - Michalou czy kolejne z 1276 (Rudengens plebanus in Michalov).
W 1615 roku część Michałowa, zwana górną, otrzymała prawa miejskie, podczas gdy tzw. dolna pozostawała wsią. Podniesienie Michałowa do rangi miasta spowodowało rozwój rzemiosła i handlu zwłaszcza na organizowanych trzech dorocznych jarmarkach. Funkcję osady targowej, w jaką się przekształcił pełnił aż do 1880 roku., kiedy to ostatecznie jarmarki zostały zlikwidowane. Prawa miejskie utracił Michałów znacznie wcześniej bo już w XVII w. (po wojnie trzydziestoletniej). Jako ciekawostkę należy podkreślić, że Michałów posiadał herb, który przetrwał do dziś. Umieszczony jest w częściowo zachowanym murze gotyckim, otaczającym kościół ewangelicki. W bramie od zachodu znajduje się wmurowana płyta z płaskorzeźbionym, późnorenesansowym kartuszem z 1615 r., w którym herb miasta Michałowa podtrzymywany jest przez dwa putta. Przedstawia on podzieloną na pola tarczę, na której umieszczono wizerunek białego psa z czarną obrożą na szyi i wysuniętym, czerwonym językiem z napisem w otoku "Michelviensis 1615 Insignia Civitatis".
Michałów od 1557 roku należał do rodziny Gruttschreiberów, następnie w latach 1715 - 1810 dobra michałowskie znajdowały się w posiadaniu klasztoru cystersów z Kamienia Ząbkowickiego.
Obiekty zabytkowe:
Pałac i kościół parafialny - a raczej pozostałości dawnej siedziby rodu Gruttschreiberów, zbudowanej w latach 1615-18. Od 1715 roku dobra michałowskie w posiadaniu cystersów z Kamienia Ząbkowickiego. W tym samym roku rozpoczęcie budowy kaplicy pałacowej zamienionej ostatecznie w roku 1833 w kościół. Warte uwagi obrazy: św. Remigiusza (barok, XVIII wiek) i św. Jadwigi (początek XIX wieku) oraz rzeźby w neogotyckim ołtarzu głównym.
Kościół ewangelicki - źródła wspominają o nim już w 1276 roku, w 1533 roku przejęli go ewangelicy. W 1826 r. został przebudowany w stylu neogotyckim przez architekta Wartenberga. Zachowało się w nim wiele zabytków sztuki sakralnej, wśród nich renesansowa ambona wykonana przez Fryderyka Grossa ok. 1600 r., chrzcielnica (szacowana na 1575 r.) oraz epitafia z tej samej epoki. Wokół kościoła częściowo zachował się mur gotycki, a w nim późnorenesansowa płyta nagrobna z płaskorzeźbą dziecka.