Powiat
Hajnowski

Zachęcamy do odkrywania przyrodniczych, kulturowych i historycznych skarbów Gminy Białowieża! Dziś siedziba Białowieskiego Parku Narodowego, dawniej – gościniec królów Polski. Dzisiejsze ścieżki przecinają się z dawnymi traktami królewskimi, którymi podążali polscy królowie zmierzając na białowieskie polowania – począwszy od epoki potężnej dynastii Jagiellonów.

Dziś, spacerując po urokliwym Parku Pałacowym, podziwiamy miejsce, w którym dawniej stał dworek Zygmunta III Wazy. W Puszczy Białowieskiej król był pięciokrotnie, a Białowieża zawdzięcza mu nowy początek: wybudowanie dworu myśliwskiego i osady na wzgórzu nad Narewką. Zygmunt III Waza jest prawdziwym twórcą i ojcem założycielem dzisiejszej Białowieży. Zapraszamy do nowej opowieści z cyklu „Królowie Polski w Puszczy Białowieskiej” Wspólnie z prof. Bogumiłą Jędrzejewską odkrywamy nieznane dotąd fakty z historii naszego regionu. W dziejach Puszczy Białowieskiej – miejsca przez wieki goszczącego królów Polski, usadowionej na styku kultur i historycznych granic, jak w soczewce kumuluje się wielka historia Polski i naszej części Europy w ogóle.

Redakcja

 

Urodzony w 1566 r. w Szwecji, syn króla szwedzkiego Jana III Wazy (luteranina) i polskiej królewny Katarzyny Jagiellonki − Zygmunt, w wieku 21 lat został wybrany na króla Polski i koronowany w katedrze wawelskiej 27 grudnia 1587 r. Król − doskonale wykształcony, wychowany w wierze katolickiej, swobodnie władający językiem polskim − od młodości był człowiekiem poważnym i pełnym monarszej godności, stronił od biesiad, ale lubił łowy. Już niespełna rok po koronacji 22-letni król przybył do Puszczy Białowieskiej. Po zjeździe senatorów litewskich w Brześciu, Zygmunt ze swym dworem spędził około 12 dni w Białowieży, od 7 lub 8 do 19 grudnia 1588 r. Wydarzeniu temu poeta Jędrzej Zbylitowski poświęcił poemat − niestety zaginiony − dedykowany siostrze króla pt. "Pisanie satyrów puszcz litewskich do Anny królewny Szwedzkiej o łowach z Białowieżach roku 1588".

Dwa lata później, w lutym 1591 r., Zygmunt III ponownie odbywał łowy w Puszczy Białowieskiej. 30 stycznia wyruszyła z Warszawy królewska kareta, 15 wozów, 89 koni i około 250 osób, w tym 100 pieszych hajduków. Królowi towarzyszyli wysocy urzędnicy Litwy i Korony, m.in. marszałek wielki litewski Albrecht Radziwiłł, podskarbi ziemski litewski Dymitr Chalecki, krajczy koronny Piotr Opaliński ze swymi służbami. Z królem podróżował jego sekretarz ks. Stanisław Fogelwarder, medyk Jakub Gosławski, kapelmistrz Krzysztof Klabon z czterema muzykami, poeta Jędrzej Zbylitowski. Jechali także kapelani, ks. Bernard Gołyński i ks. Piotr Skarga, kaznodzieja nadworny, jako że pobożny król zawsze rozpoczynał dzień od wysłuchania dwóch mszy świętych. Drogą przez Sokołów, Siemiatycze i Kleszczele, orszak dotarł do Białowieży 3 lutego w niedzielę. Pobyt i polowania trwały do następnej niedzieli, 10 lutego. Do zamku w Warszawie król powrócił − tą samą drogą − 14 lutego.

Zygmunt III Waza zlecił budowę nowego założenia dworskiego nad rzeką Narewką w miejscu dzisiejszego Parku Pałacowego w Białowieży. Pierwszym śladem tego przedsięwzięcia jest wzmianka w liście króla z 1597 r. do podskarbiego nadwornego Dymitra Chaleckiego o kopaniu "stawu Naszego Białowieskiego". Niewykluczone, że dwór był gotowy już wcześniej i król przybył do niego na trzecią swoją wyprawę myśliwską do Puszczy Białowieskiej w styczniu 1597 r. Zygmunt wyruszył z Warszawy 15 stycznia, do Białowieży przybył 19 stycznia i po tygodniu spędzonym na łowach, powrócił do stolicy 30 stycznia. Królowa Anna Habsburżanka, którą poślubił 5 lat wcześniej, najpewniej pozostawała w tym czasie z małymi dziećmi na zamku warszawskim.

W czerwcu 1609 r. Zygmunt III zatrzymał się na nocleg w Białowieży w czasie wyprawy na Smoleńsk, którego oblężenie rozpoczęto we wrześniu. Był to okres wojny z Rosją, zakończonej zdobyciem Moskwy w 1610 r. (na krótko) i uzyskaniem dla Rzeczypospolitej ziem Czernihowskiej, Siewierskiej i Smoleńskiej. Królowi w drodze na wschód towarzyszyli ze swymi dworami królowa Konstancja Habsburżanka (poślubiona po śmierci Anny), synowie Władysław i Jan Kazimierz, siostra Anna Wazówna i nuncjusz apostolski w Rzeczypospolitej bp Francesco Simonetta, którzy mieli pozostać w Wilnie. W dalszej drodze przy królu pozostał m.in. jego nadworny kaznodzieja ks. Piotr Skarga i niemało piechoty. W Białowieży wielki orszak zatrzymał się na nocleg prawdopodobnie 16 czerwca 1609 r.

Ostatni przyjazd Zygmunta III do Puszczy Białowieskiej miał miejsce na początku 1620 r. Już 15 marca 1619 r. król pisał z Warszawy do kanclerza wielkiego litewskiego i starosty brzeskiego Lwa Sapiehy:

"Mamy tę wiadomość od urodzonego Jana Maficza, Leśniczego naszego Białowieskiego, że budowanie dworu białowieskiego opada, gnije, naprawy wielkiej i nowego robienia pilno potrzebuje." Król zlecił, aby naprawa dworu, podobnie jak wcześniej jego budowa, była wykonana przez poddanych ekonomii brzeskiej, "a to dla wczasu naszego, gdy się nam tam trafi dla łowów da Bóg szczęśliwie przyjechawszy dworem naszym być i czas jakiś zabawić". Polecił, "aby i koniuchy [...] zaraz do budowania i poprawienia stajen naszych w tymże dworze białowieskim wychodzili".

Roboty miał nadzorować leśniczy Machwic.

Do zimy 1619/1620 rezydencja myśliwska w Białowieży została odnowiona i rozbudowana. 23 stycznia 1620 r. król z królową Konstancją, bratem królowej biskupem wrocławskim Karolem Habsburgiem (wielkim miłośnikiem polowań), Anną Wazówną, królewiczem Władysławem, a zapewne i młodszymi synami królewskimi − wszyscy ze swymi dworami − wyruszyli z Warszawy. Przez Sokołów, Siemiatycze i Kleszczele wielki orszak dotarł do Białowieży 27 stycznia. Królowi w wyprawie towarzyszył też Lew Sapieha. Na jeden dzień do Białowieży dojechało poselstwo szlachty województwa krakowskiego, które nie zastało króla w Warszawie.

Łowy musiały być bardzo udane. Tylko jednego dnia, 30 stycznia 1620 r., ubito 8 żubrów i 17 łosi. Zasoloną w beczkach dziczyzną król, zwyczajem swych poprzedników na tronie, obdarował ważniejsze osoby w państwie, m.in. arcybiskupa gnieźnieńskiego Wawrzyńca Gembickiego, prymasa Polski i Litwy. 3 lutego król i jego rodzina z dworami wyjechali z Białowieży i podążyli przez Grodno do Wilna dla nawiedzenia grobu św. Kazimierza królewicza i złożenia wotum, które wiozła królowa Konstancja. Dopiero w końcu lutego do Warszawy

"wróciło się Królestwo JMćie w dobrym zdrowiu z tej swojej peregrynacyjej − pisał królewski sekretarz ks. Jakub Zadzik − my drudzy rozmaicie, a niemal wszystki z gębami odmrożonymi".

Król zmarł 30 kwietnia 1632 r. w Warszawie w wieku 66 lat, po 45 latach panowania.

***

W rosyjskiej książce pt. "Puszcza Białowieska" z 1903 r. jej autor, Georgij Karcow, napisał: "Po śmierci Batorego (w 1586 r.) w Puszczy nastał okres pełnego zastoju, trwający z niewielką przerwą 110 lat. Panujący po Batorym Zygmunt III Waza i jego syn Władysław IV nie interesowali się polowaniami i − nie bacząc na to, że polowanie było tradycyjnym sportem tych czasów − ani razu nie odwiedzili najbogatszego łowiska w Białowieży." Ta bałamutna i z gruntu nieprawdziwa opinia była przez następne ponad 100 lat bezkrytycznie powtarzana w polskich i białoruskich wydawnictwach na temat Puszczy Białowieskiej, folderach dla turystów, a nawet prezentowana do niedawna na Szlaku Królewskich Dębów w uroczysku Stara Białowieża.

Dziś wiemy, że król Zygmunt III Waza pięciokrotnie odwiedził Puszczę Białowieską i polował tu na żubry i łosie, a królowi towarzyszyli znakomici przedstawiciele polskiego i europejskiego życia politycznego, kulturalnego i  hierarchowie Kościoła Katolickiego. W Puszczy Białowieskiej Zygmunt III pozostawił po sobie obszerne założenie dworskie i osadę z młynem, ogrodami, pasieką dworską, polami i łąkami − początek istniejącej do dziś Białowieży, najsłynniejszej na świecie polskiej wsi.

Bogumiła Jędrzejewska

Tekst jest rozszerzoną wersją artykułu, który ukazał się w Głosie Białowieży 3/2022.