Powiat
Hajnowski

Puszcza Białowieska to wyjątkowy las, od zarania dziejów goszczący wyjątkowych ludzi – Królów Polski, carów, ludzi świata nauki, kultury i polityki, kształtujących losy świata. Jednak niezliczona ilości legend, wierzeń i wydarzeń tworzących historię Puszczy, odchodzi w zapomnienie. A szkoda - bo w skomplikowanych losach Puszczy Białowieskiej, usadowionej na styku kultur i historycznych granic, jak w soczewce kumuluje się wielka historia Polski i naszej części Europy w ogóle. Dzieje tego wyjątkowego lasu przypominają o niegdysiejszej potędze naszego kraju, skoligowanego w najmożniejszymi europejskimi dworami. Wspólnie z prof. Bogumiłą Jędrzejewską, w ramach cyklu artykułów pn. “Królowie Polski w Puszczy Białowieskiej”, przywołujemy królewską historię naszego regionu. Dziś opowieść o Zygmuncie I Starym i królowej Bonie. Choć król Zygmunt rzadziej niż jego poprzednicy wizytował w puszczy (zdaje się nie był fanem polowań), to zostawił po sobie nie lada spuściznę.  Region Puszczy Białowieskiej zawdzięcza królowi Zygmunt Staremu założenie dwóch miasteczek: Narwi i KleszczeI.  To Zygmunt I Stary miał być fundatorem na poły legendarnego zamku z jeszcze słynniejszą „białą wieżą”, która to miała się stać Białowieżą (ale nie budowlą, lecz osadą :P). Prawda o zamku i wieży zaginęła gdzieś w annałach wielkiej historii, a jej fragmenty przetrwały w legendach. Chociaż… przeczytacie sami!

***
Kiedy przyszedł na świat w 1467 r. jako piąty syn Kazimierza Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki, Zygmunt zdawał się nie mieć żadnych szans na objęcie tronu. Starsi bracia mieli nawet problem z "opatrzeniem" młodszego królewicza. Przejściowo był namiestnikiem Łużyc Dolnych i Górnych, Śląska, Księstwa Głogowskiego. Niespodziewanie, po bezpotomnej i wczesnej śmierci trzech braci, Zygmunt w wieku 40 lat został obrany wielkim księciem Litwy i królem Polski.

Rządził Polską i Litwą przez 41 lat, a jego panowanie rozpoczęło Złoty Wiek dziejów Polski, która w chwili śmierci Zygmunta była jednym z największych państw Europy, potęgą polityczną, militarną i gospodarczą, kwitnącym ośrodkiem kultury, sztuki i nauki. Król kontynuował objazdowy system sprawowania rządów rozwinięty przez swoich poprzedników, ale jego podróże między dwiema stolicami, Krakowem i Wilnem, nie były regularne. Zazwyczaj też w punktach etapowych (stacjach) orszak królewski popasał krótko, często tylko jedną noc, a przez dłuższe okresy król rezydował na Wawelu.

W podróżach między Koroną i Wielkim Księstwem Litewskim, na pograniczu obydwu państw, Zygmunt Stary korzystał z dwu tras. Pierwszą był najstarsza, jeszcze Jagiełłowa droga przez Lublin, Parczew, Łomazy, Brześć, Kamieniec Litewski, Białowieżę, Krynki i Grodno. Częściej jednak wybierany był trakt zachodni przez Radom, Łuków, Łosice, Mielnik, Milejczyce, Bielsk, Narew do Krynek i Grodna. Toteż podczas czterech dekad panowania Zygmunt zaledwie 6 do 8 razy był w Puszczy Białowieskiej i zawsze na krótkie pobyty.

Po śmierci Aleksandra Jagiellończyka, Zygmunt został w październiku 1506 r. wybrany wielkim księciem Litwy i niedługo potem ruszył do Krakowa. W tej szybkiej podróży na jedną noc w grudniu 1506 r. zatrzymał się w Starej Białowieży. 24 stycznia 1507 r. w katedrze wawelskiej odbyła się koronacja Zygmunta, a już w maju, na wieść o działaniach wojennych księcia moskiewskiego Wasyla, król wyruszył na Litwę, ponownie nocując w Starej Białowieży 9/10 czerwca.

Wydaje się, że Zygmunt nie pasjonował się łowiectwem tak bardzo, jak jego dziad i ojciec. Jedyną − ale też tylko przypuszczalną − okazją do łowów w Puszczy Białowieskiej mógł być półroczny pobyt króla w Brześciu Litewskim między połową maja a początkiem października 1511 r.. Być może mianowany w 1510 r. pierwszy leśniczy Puszczy Białowieskiej, Andrzej Łozka, organizował dla króla polowania w pobliskich puszczach, zwłaszcza, że trwały pertraktacje w sprawie małżeństwa Zygmunta z księżniczką węgierską Barbarą Zapolya i wedle tradycji należało zapewnić dziczyznę na ucztę weselną.

Ślub 45-letniego Zygmunta i 17-letniej Barbary odbył się 8 lutego 1512 r. w Krakowie. Małżeństwo spokojnego z natury, zrównoważonego, pobożnego króla i młodej królowej okazało się szczęśliwe, ale trwało niespełna cztery lata. Barbara zmarła 2 października 1515 r. po urodzeniu drugiej córki. Owdowiały król już na początku listopada wyjechał na dwa lata na Litwę, zabierając ze sobą obie córeczki, 3-letnią Jadwigę i 4-miesięczną Annę. Poza zwykłym składem orszaku, towarzyszyć mu musiały mamki i opiekunki królewien. W drodze do Wilna zatrzymano się we dworze w Starej Białowieży na jedną lub dwie noce 29-31 stycznia 1516 r.

Kolejne pojawienie się Zygmunta w Puszczy Białowieskiej nastąpiło dopiero 6 lat później, a cztery lata po jego ślubie z włoską księżniczką Boną Sforzą d'Aragona, kobietą piękną, inteligentną, gospodarną, a przy tym władczą i aktywną w polityce krajowej. W końcu 1522 r., w drodze z Wilna do Krakowa, król Zygmunt przejeżdżał przez południowo-wschodnią część Puszczy Białowieskiej traktem z Nowego Dworu do Kamieńca Litewskiego, zapewne z noclegiem 16 grudnia w Mylnisku, gdzie kilkanaście lat wcześniej zatrzymywał się także Aleksander Jagiellończyk.
Królowa Bona po raz pierwszy przybyła do Białowieży 17 lat po koronacji. W latach 1533-1536 król z królową i dwojgiem najstarszych dzieci, Izabelą i Zygmuntem Augustem, przebywali na Litwie. Latem 1535 r. Zygmunt i Bona wyjechali z Wilna do Krakowa na ślub Jadwigi, najstarszej córki króla i jego pierwszej małżonki. Król i królowa nocowali we dworze białowieskim 27 czerwca. Także przez Białowieżę rodzina królewska wracała z Litwy na Wawel jesienią 1536 r. 25 października Zygmunt, Bona, 18-letnia królewna Izabela i 16-letni królewicz Zygmunt August zatrzymali się w Starej Białowieży. Był to już ostatni pobyt króla w Puszczy Białowieskiej. Zmarł w Krakowie 1 kwietnia 1548 r. w wieku 81 lat.

Zygmunt I Stary zasłynął wielką aktywnością w zakresie fundowania budowli świeckich i sakralnych, poczynając od świetnej rozbudowy zamku i katedry na Wawelu, a kończąc na dworach stacyjnych w puszczach litewskich. Kronikarz ówczesny J. L. Decjusz wychwalał "architektoniczny i artystyczny zmysł króla". Jednak często powtarzana legenda o "zamku z białą wieżą", jaki miał rzekomo zbudować Zygmunt I Stary w Puszczy Białowieskiej, jest nieprawdziwa (dwór był drewniany, na kamiennych fundamentach). Ale faktem jest, że wielka liczba fragmentów kafli i naczyń stołowych, wydobyta podczas wykopalisk archeologicznych na Starej Białowieży, pochodziła nie tylko z XV stulecia, ale także z pierwszej połowy XVI wieku, a więc okresu panowania króla Zygmunta. To pokazuje, że stary dwór stacyjny musiał być w tym czasie wyposażony w nowe piece, a zapewne też wyremontowany lub przebudowany.

Dziełem Zygmunta Starego, który − co bardzo częste w dynastii Jagiellonów − był człowiekiem szczerze pobożnym, były także fundacje kościołów w większych miejscowościach na trasie jego podróży na Litwę: w Krynkach (ok. 1517-1522 r.), Milejczycach (ok. 1524), Narwi (1528) i Kleszczelach (1533). Ten ostatni nosi wezwanie patrona króla, św. Zygmunta Burgundzkiego. Królowa Bona ufundowała lub uposażyła kościoły w Prużanie (1522), Szereszewie (1537) i Jałówce (1545). Do dwóch z nich, w Narwi i Szereszewie, w różnych okresach dziejów należeli katolicy z Białowieży.

Po królu Zygmuncie, który − jak napisał biskup Samuel Maciejowski − "codziennie kilka godzin poświęcał na modlitwę, a w dni świąteczne tak się modlił, jakby był kapłanem", pozostał jego osobisty modlitewnik z 1524 r., obecnie przechowywany w British Museum. Zawiera on niezwykłą "Modlitwę za Ojczyznę" (po łacinie), której słowami 500 lat temu król prosił Boga za swoje państwo. Jakże aktualne jest dzisiaj jej pierwsze zdanie: "Wysłuchaj, Panie, modlitwę naszą! Otocz opieką nasze państwo, a aniołowie Twoi niech strzegą jego granic."

***
Region Puszczy Białowieskiej zawdzięcza królowi Zygmunt Staremu założenie dwóch miasteczek: Narwi i KleszczeI. Narew otrzymała prawa miejskie w 1514 r., a Kleszczele w 1523 r.  W obydwu znajdowały się stacyjne dwory królewskie. Narew i Kleszczele rozwijały się pomyślnie aż do połowy XVII wieku, gdy lata wojny moskiewskiej przyniosły im wielkie zniszczenia. Okres niewoli rosyjskiej w XIX wieku dopełnił ich upadku. Narew utraciła prawa miejskie w 1934 r. Kleszczele straciły je w 1950 r., ale odzyskały po transformacji ustrojowej w 1993 r. Pamięć o królu Zygmuncie jest tu żywa i wdzięczna. W 1998 r. w centrum stanął pomnik z popiersiem króla w 475. rocznicę nadania Kleszczelom praw miejskich. Przywrócony został historyczny herb, nadany przez królową Annę Jagiellonkę w 1581 r. i przedstawiający Baranka Bożego. Oby ten wielkanocny symbol przyniósł Kleszczelom zmartwychwstanie do rozwoju i pięknej przyszłości!    

Bogumiła Jędrzejewska

Tekst jest rozszerzoną wersją artykułu, który ukazał się w Głosie Białowieży 6/2021.