Powiat
Oleśnicki

Powiat oleśnicki, położony na północno-wschodnich krańcach województwa dolnośląskiego, obejmuje ziemie dawnego księstwa oleśnickiego i dwóch dawnych wolnych państw stanowych - sycowskiego i goszczańskiego. Księstwo powstało w roku 1312. Państwa stanowe Sycowa i Goszcza wyodrębniły się z niego kolejno w roku 1489 i 1744.
Historia tych śląskich ziem jest nie tylko bogata, ale i skomplikowana. Wielokrotnie zmieniały one przynależność państwową i etniczne oblicze. W roku 990 weszły w skład monarchii piastowskiej, w 1329 - Korony Czeskiej, w 1526 - monarchii austriackich Habsburgów, w 1742 - Królestwa Pruskiego, a w 1871 - Rzeszy Niemieckiej. W roku 1945 powróciły - miejmy nadzieję, że ostatecznie - w granice państwa polskiego. W ciągu wieków mieszkańcy księstwa i państw stanowych tworzyli ślaską społeczność, złożoną przede wszystkim z przedstawicieli trzech narodów Polaków, Niemców i Czechów.
Oleśnica - historyczna stolica księstwa, a dzieło siedziba powiatu - leży na Równinie Oleśnickiej i liczy prawie 39 tys. mieszkańców.  Prawa miejskie otrzymała w roku 1255 od księcia wrocławskiego Henryka III. W roku 1320 stała się stolicą księstwa piastowskiego i miastem rezydencyjnym księcia Konrada I oleśnickiego, który był władcą o wielkich ambicjach. Myślał nawet o tronie polskim, o czym może świadczyć jego pieczęć z łacińskim napisem:
"Konrad z łaski Boga dziedzic Królestwa Polskiego, Książę śląski i pan na Oleśnicy".
W roku 1329 złożył hołd lenny królowi Czech Janowi Luksemburskiemu. Kolejny książę oleśnicki Konrad VII Biały walczył w słynnej bitwie pod Grunwaldem po stronie Krzyżaków i dostał się do polskiej niewoli. Ostatnim piastowskim księciem oleśnickim był Konrad X Biały, który w roku 1480 próbował sprzedać księstwo Krzyżakom. Zmarł bezpotomnie w roku 1492.
Monumentalną wizytówką Oleśnicy i jej powiatu jest renesansowy Zamek Książęcy z manierystycznymi uzupełnieniami i barokowym wystrojem wnętrz, który wśród wielu tego typu śląskich rezydencji wyróżnia się bogatą historią, wielkością i wartością artystyczną. Jego budowniczymi byli najwybitniejsi śląscy architekci, m.in. Bernhard Niuron, Hans Lucas, Franciszek Parr i prawdopodobnie jego brat Jakub. Wzniósł go książę ziębicko-oleśnicki Jan Podiebrad oraz jego bratanek i następca na tronie książęcym Karol II Podiebrad.

Zespół zamkowy składa się z czteroskrzydłowego zamku właściwego z wieżą i reprezentacyjnym dziedzińcem wewnętrznym, pałacu z główną bramą wjazdowš i barbakanu. Wszystkie te części stanowią jedną całość. Pałac łączy z kościołem zamkowy kryty dachem ganek, wsparty na arkadach i przerzucony nad fosą. Zamek powstał na gotyckich murach w latach 1542-1556 w wyniku przebudowy i rozbudowy wcześniejszego zamku oleśnickich Piastów. W latach 1559-1562 stanął pałac, zwany Pałacem Gościnnym lub Oficyną Wdów.

W latach 1585-1586 i 1606-1608 zamek otrzymał dwa nowe skrzydła, a w roku 1603 główną bramę wjazdową. Na koniec w roku 1617 powstała klatka schodowa pałacu. Książęta oleśnicko-ziębiccy z czeskich Podiebradów, potomkowie króla Czech Jerzego z Podiebradu, panowali w księstwie oleśnickim w latach 1495-1647. Gotycki kościół parafialny p.w. św. Jana Ewangelisty, zwany Zamkowym, powstał w pierwszej połowie XIV w. Rozbudowany w drugiej połowie XV w., stał się bazyliką o formach typowych dla ówczesnych wielkich ośrodków miejskich na śląsku . W ciągu wieków był jeszcze kilkakrotnie odnawiany. W roku 1998 otrzymał godność bazyliki mniejszej. Kaplica grobowa obok prezbiterium kościoła Zamkowego w Oleśnicy jest jedynym w Europie barokowym mauzoleum Wirtembergów . Powstała w latach 1689-1700. Fundatorem był książę oleśnicki Christian Ulrich wirtemberski. Jej krypta kryje 24 cynowe, miedziane i drewniane trumny. Niemal każda z nich jest indywidualnym dziełem sztuki sepulkralnej. Największa jest trumna fundatora mauzoleum. Ten pozłacany i posrebrzany
sarkofag ma prawie dwa i pół metra długości. Podtrzymuje go sześć orłów zrywajšcych się do lotu. Na wieku leży krucyfiks i książęca mitra, a boki zdobią reliefy przedstawiające osiem cnót głównych. Sarkofag księcia Sylwiusza Nimroda, posadowiony na miedzianych lwach, unoszą w niebiosa anielskie zastępy. Jego żona księżna Elisabeth Maria z Podiebradów, matka rodu oleoenickich Würtembergów, spoczywa w sarkofagu, który podtrzymuje sześć pelikanów karmiących pisklęta własną krwią. Na wieku leży krucyfiks, a boki zdobią głowy lwów i alegoryczne sceny z inskrypcjami. Książęta wirtemberscy panowali w księstwie oleśnickim w latach 1647-1792. 

Syców leży między Wzgórzami Twardogórskimi a Wzgórzami Ostrzeszowskimi na pograniczu
śląsko-wielkopolskim i liczy przeszło 10 i pół tys. mieszkańców. Jego przeszło 700-letnią obecność na kartach historii poświadcza dokument księcia wrocławskiego Henryka IV Probusa , wystawiony w roku 1276. Prawa miejskie Syców otrzymał prawdopodobnie w drugiej połowie XIII w. Od roku 1312 należał do księstwa oleśnickiego.
W roku 1489 powstało sycowskie wolne państwo stanowe. Pierwszym panem stanowym był Hans von Haugwitz. Dobra sycowskie otrzymał od króla węgierskiego Macieja Korwina, który był zięciem króla czeskiego Jerzego z Podiebradu. W roku 1517 rządy objął burgrabia praski Zdenek Lew z Rozmitalu i Zlatnej. W roku 1734 Syców kupił Ernst Johann von Biron - hrabia Rzeszy, książę Kurlandii, rosyjski minister i regent na tronie carów. Odtąd aż do roku 1945 dzieje miasta ściśle się wiążą z losami rodu Bironów von Kurland. W roku 1741 Syców stał się miastem powiatowym. Terytorium powiatu stanowiły wówczas sycowskie i goszczańskie państwa stanowe. Status stolicy powiatu utracił dopiero w roku 1975.
W roku 1945 spłonšł XIX-wieczny neogotycki zamek Bironów, który otaczał park krajobrazowy w stylu angielskim. Dziś jest parkiem miejskim. Na jego skwerze znalazł miejsce zespół rzeźb z dawnego parku. Te odlane w brązie rzeźby są kopiami rzeźb wersalskich, a symbolizują rzeki Francji. Powstały w roku 1905 w pracowni paryskiego artysty Vala d´Osneta na zamówienie Bironów.
Klasycystyczny kościół ewangelicki pw. apostołów Jana i Piotra powstał w latach 1785-1789 według projektu architekta Carla Gottharda Langhansa, najwybitniejszego przedstawiciela wczesnego klasycyzmu w architekturze śląskiej i berlińskiej, który był twórcą m.in. słynnej Bramy Brandenburskiej.
Wnętrze kościoła, które utrzymane jest w bieli, tworzy owalna nawa wypełniona dwiema kondygnacjami drewnianych empor. Uwagę zawraca niemal całkowity brak wyobrażeń figuralnych.
Obok świątyni stoją cztery rzeźby z piaskowca - alegorie czterech pór roku. Powstały w roku 1905 w pracowni w pracowni paryskiego artysty Vala d-Osneta na zamówienie Bironów.
Wczeoeniej stały w parku krajobrazowym, który otaczał spalony w roku 1945 zamek Bironów.
Gotycki kościół parafialny pw. św. Piotra i Pawła pochodzi z XV w. Jego początki owiała mgła tajemnicy. W latach 1905-1908 został gruntownie przebudowany i powiększony.
Na elewacji świątyni uwagę zawraca póxnogotycka płyta nagrobna zmarłej w roku 1502 Elisabethy von Haugwitz, żony właściciela Sycowa Hinkona von Haugwitza. Nagrobek pochodzi z początków XVI w. i należy do najlepszych tego typu dzieł nie tylko na śląsku. Jego rangę podnosi też doskonały stan zachowania. Nieznany autor tego dzieła z pewnością był rzeźbiarzem o bardzo wysokich umiejętnościach.
Obok kościoła stoi XV-wieczna wieża, która pełni funkcję dzwonnicy i jednocześnie punktu widokowego. Pierwotnie była bramą w murach miejskich.

Bierutów leży nad Widawą na Równinie Oleśnickiej i liczy przeszło 5 tys. mieszkańców. Był dwukrotnie lokowany. Około roku 1250 otrzymał niemieckie prawa miejskie. Lokacja była jednak nie udana. W roku 1266 doszło do drugiej - już na prawie frankońskim. Do księstwa oleśnickiego należał od roku 1320. W latach 1529-1548 w wyniku sprzedaży był własnością Wrocławia. W XVII w. stał się książęcym miastem rezydencyjnym.
Po II wojnie światowej miasto nie było w stanie odbudować się ze zniszczeń wojennych. Z dawnego ratusza pozostała tylko gotycka wieża bez hełmu. Zyskała przez to ekspresję trochę pomnikową, a trochę surrealistyczną jako słup, który samotnie sterczy w środku dużego placu. Osamotniona jest też wieża zamkowa, przebudowana i zwieńczona hełmem w roku 1622. Z dawnego zespołu zamkowego pozostała jeszcze manierystyczna brama wjazdowa oraz budynek, stanowišcy część pierwotnego skrzydła.
Kościół parafialny pw. św. Katarzyny powstał prawdopodobnie w pierwszej połowie XIV w. Trzykrotnie niszczył go pożar - w roku 1603, 1659 i 1765. Po tym drugim pożarze dźwignął się z ruin dzięki fundacji księcia oleśnickiego Sylwiusza Nimroda Württemberg - Weitlingen. Nad dachem zakrystii uwagę zwraca gotycki łuk przyporowy.
Twardogóra leży u podnóża Wzgórz Twardogórskich i liczy prawie 7 tys. mieszkańców. Prawa miejskie otrzymała w roku 1293. Do księstwa oleśnickiego należała w latach 1312-1744. W roku 1676 stała się własnością księżnej Eleonory Charlotte Württemberg-Mömpelgart, żony księcia oleśnickiego Sylwiusza Nimroda Württemberg-Weiltingen. W roku 1743 Twardogórę kupił właściciel pobliskiego Goszcza hrabia Heinrich Leopold von Reichenbach i po roku włączył miasto do Goszczyńskiego wolnego państwa stanowego.
Na wzniesieniu w śródmieściu Twardogóry stoi neogotycki kościół parafialny pw. Matki Bożej Wspomożenia Wiernych, wzniesiony w latach 1874-1876. Autorem jego projektu był wybitny architekt Carl Lüdecke. Od wielu lat jest sanktuarium maryjnym. Wierni czczą łaskami słynącą figurę Matki Bożej z Dzieciątkiem. Rzeźbę wykonał w roku 1939 oświęcimski artysta Jan Szczerkowski. Na skarpie przy wyjeździe ze śródmieścia Twardogóry wznosi się szachulcowy kościół pw. św. Trójcy, zbudowany w latach 1877-1879.
W powiecie oleśnickim przeważają bory sosnowe z domieszkami: dębu, świerka, buka, brzozy, grabu, jodły i olszy. W lasach występuje zwierzyna gruba, przede wszystkim dzik, jeleń i sarna. Gospodarkę łowiecką prowadzą liczne koła łowieckie w dzierżawionych od nadlesnictwa obwodach łowieckich. Pod Twardogórą leży rezerwat "Gola Wielka", wyróżniający się unikatową resztką pierwotnego lasu mieszanego z udziałem jodły. Rezerwat ptactwa wodnego w okolicach Goszcza pod Twardogór pokrywają okazałe lasy mieszane, obfitujące w grzyby i jagody. Natomiast na torfowisku w okolicach Grabowna Wielkiego pod Twardogórš, które też jest rezerwatem, spotkać można rzadki gatunek orła bielika i bociana czarnego.
We wsi Brzezinka pod Oleśnicą stoi późnobarokowy pałac w stanie przypominającym ruinę. Niegdyś był oryginalnym i okazałym założeniem pałacowo-ogrodowym, które kolejno w latach 1725-1751 realizowali Karl Christian Wenzel von Kospoth ze swym bratem Joachimem oraz ich siostrzenica i spadkobierczyni Anna Sophia z domu von Erbach.
Pałac powstawał od roku 1725 do około 1740, a projektował go prawdopodobnie Johann Blasius Peintner. W następnych latach za pałacem pojawił się piękny ogród typu francuskiego z sadzawkami, ozdobiony wieloma rzeźbami - głównie antycznych bóstw. Dziś po ogrodzie pozostały jedynie rzeźby. Od pół wieku zdobią one ogród pałacu królewskiego w Wilanowie.
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z dokumentu księcia legnicko-wrocławskiego Henryka V Grubego, wystawionego w roku 1292. W pierwszej połowie XVII w. jej właścicielem został Balthasar von Kotulinsky. W roku 1721 kupił ją hrabia Justus von Kospoth i wkrótce stała się ordynacjš jego rodziny. Ostatni ordynat hrabia Erich musiał opuścić swój majątek rodowy w roku 1945.
We wsi Goszcz pod Twardogórą stoją ruiny rokokowego pałacu, którego pierwowzorem jest słynny Palais Marschall w Berlinie. Pałac w Goszczu wzniósł w latach 1750-1755 hrabia Heinrich Leopold von Reichenbach prawdopodobnie według projektu wybitnego architekta Karla Martina Frantza. W latach 1886-1888 pałac przebudował Heinrich Raphael von Reichenbach. Spłonął w roku 1947 w wyniku umyślnego podpalenia. Z dawnych dworskich zabudowań zachował się barokowy kościół z lat 1743-1749 i dawna wozownia z roku 1755, zwana budynkiem bramnym. Przetrwał też cmentarz ewangelicki z mauzoleum Reichenbachów
z roku 1826. Dawny park krajobrazowy w stylu angielskim ostatecznie zniszczyła w roku 1988 gwałtowna wichura. Pierwsza wzmianka o Goszczu pochodzi z bulli papieża Hadriana IV z roku 1155. Do końca XV w. część wsi należała do biskupów wrocławskich. W latach 1604-1605 podzieloną na dwie części wieś kupił właściciel sycowskiego państwa stanowego Abraham von Dohna. W roku 1686 otrzymała prawa miejskie. W roku 1727 miasto stało się własnością małoletniego Heinricha Leopolda von Reichenbacha, który w roku 1744 założył goszczańskie wolne państwo stanowe. Niebawem Goszcz został siedzibą ordynacji jego rodu. Ostatni ordynat hrabia Heinrich Raphael musiał opuścić swój majątek rodowy w roku 1945.
We wsi Dobra pod Dobroszycami stoi dawny dwór obronny, wybudowany w latach 1631-1632 dla księcia ziębicko-oleśnickiego Karola Fryderyka Podiebrada. Początkowo służył jako archiwum książęce, a potem był rezydencją wdów po książętach oleśnickich. Właścicielem wsi od roku 1150 było benedyktyńskie opactwu św. Wincentego we Wrocławiu, co potwierdza bulla papieża Innocentego III z roku 1201.
Dobroszyce. We wsi Dobroszyce pod Oleśnicą stoi późnorenesansowy pałac, który obecny wygląd zawdzięcza przebudowie z roku 1853. Pierwotnie był dworem obronnym, otoczonym wałem i fosą, wzniesionym w latach 1589-1601. W latach 1675--1676 przebudował go na książęcą rezydencję Würtembergów książę oleśnicki Juliusz Zygmunt wirtemberski.
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z roku 1405. W roku 1664 majątek dobroszycki odkupił od Konrada von Heugla książę oleśnicki Sylwiusz Nimrod Württemberg-Weiltingen i w tym samym czasie założył miasto, które wkrótce połączyło się ze wsią. W roku 1675 stało się książęcym miastem rezydencjonalnym Wirtembergów. W roku 1928 Dobroszyce utraciły status miasta.
Międzybórz leży na skraju Wzgórz Twardogórskich i liczy prawie 2 i pół tysiąca mieszkańców. Prawa miejskie otrzymał w roku 1637. W XIX w. znalazł się w księstwie oleśnickim. Od XV do końca XVI w. był posiadłością rodu Leszczyńskich. Od roku 1741 należał do powiatu oleśnickiego a w latach 1818-1975 do powiatu sycowskiego. Na jego wzniesieniu góruje neogotycki kościół pw. św. Józefa Rzemieślnika, zbudowany w latach 1893-1894.
We wsi Zarzysko pod Oleśnicą stoi neobarokowy dwór z przełomu XVIII i XIX w. Dawniej otoczony był ozdobnym ogrodem, który przechodził w park. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z roku 1380. W latach 1503-1620 jej właścicielem była rodzina von Dziewunty. W roku 1898 włości należały do Leopolda von Lieresa und Wilckau. Obok osiedla Boguszyce pod Oleśnicą stoi neogotycki pałac, wzniesiony około połowy XIX w. Jego architektura nawiązuje do angielskiego stylu Tudorów.

Andrzej Paweł Szachnowski