Powiat
Zambrowski

Północno-wschodnie Mazowsze od wielu tysiącleci było dogodnym terenem osadniczym. Szerokie rozlewiska Narwi, Biebrzy i Jabłonki, ich mocno zabagnione doliny, stanowiły dogodną, naturalną linię obronną. Ogromne lasy pyszniły się obfitością zwierzyny. Takie warunki zachęcały prehistorycznych łowców do zakładania stałych siedzib. Przeprowadzone na obszarze dzisiejszego Powiatu Zambrowskiego badania archeologiczne wykazały liczne ślady pobytu człowieka począwszy już od górnego paleolitu. Ślady osadnictwa odnaleziono w wielu miejscowościach powiatu, m.in. w okolicach Grąd-Woniecko, Szumowa, Klimasz. Tajemniczy, nie zbadany do dzisiaj kurhan leży w okolicach wsi Śledzie a pięknie położone, wczesnośredniowieczne grodzisko w miejscowości Cieciorki Dąb. W 1998 r. pod wsią Rykacze odsłonięta została znakomicie zachowana, drewniana studnia, której pochodzenie - z początków naszej ery! - mają potwierdzić precyzyjne badania archeologiczne.

Do upadku pierwotnego osadnictwa na naszych ziemiach przyczynili się agresywni sąsiedzi - Prusowie, Litwini a później Zakon Krzyżacki. Obszary wzdłuż środkowego biegu Narwi gwałtownie opustoszały w XllI wieku. Wieki XIV i XV to okres sprawnej, zakrojonej na szeroką skalę akcji kolonizacyjnej książąt mazowieckich.

W krótkim czasie północno-wschodnie pogranicze Mazowsza zasiedlone zostało przez drobne rycerstwo zachęcone książęcymi przywilejami i nadaniami. W tym okresie powstał Powiat Zambrowski o obszarze 834 km 2. Granicą zachodnią powiatu był skraj Czerwonego Boru, natomiast na wschodzie południu i północy rzeki: Slina, Broczek i Narew. Taki stan rzeczy bez większych zmian trwał aż do rozbiorów. Obszar ten w znacznym stopniu pokryty był olbrzymimi kompleksami leśnymi. Mazowieccy Piastowie szczególnie upodobali sobie polowania w nieprzebytych ostępach i matecznikach Puszczy Łętowo i Czerwonego Boru. Po 1529 r. Ziemia Zambrowska wraz z całym Mazowszem stała się własnością królewską i odtąd równie częstymi gośćmi byli tutaj rozmiłowani w łowach władcy Rzeczypospolitej, m.in. Władysław IV Waza. Specyfiką naszych terenów była wyjątkowo duża, nawet w skali Mazowsza, gęstość zasiedlenia przez szlachtę. Większość wsi Powiatu Zambrowskiego swoją genezą sięga wieków XIV i XV i poszczycić się może mianem gniazd szlacheckich. Jednakże silne rozdrobnienie majątków i postępujące zubożenie zmuszało przedstawicieli rodów do poszukiwania nowych źródeł utrzymania. Miejscowa szlachta chętnie zaciągała się do wojska, widząc w tym możliwość szybkiego zarobku i społecznego awansu.

Powiat zambrowski w XVI w. liczył 158 wsi w tym zaledwie cztery parafie wiejskie i jedną miejską. Wśród nich 128 było zamieszkałych przez szlachtę zaściankową niemal bezkmiecą, pozostała część przez włościan królewskich lub właścicieli folwarków, których było tylko kilkunastu. W województwie mazoweckim pod względem rozmiarów i liczby folwarków powiat zambrowski był na ostatnim miejscu. Był to okres rozwoju gospodarki pańszczyźniano- folwarcznej. Podstawę tego ustroju gospodarczego stanowił kmieć - chłop pańszczyźniany. Warto podkreślić, że teren tutejszy łącznie z Zambrowem wchodził w skład diecezji płockiej aż do 1795 r. w takim to historycznym i geograficznym środowisku powstała osada handlowa, a potem miasto.

W okresie "potopu" szwedzkiego Powiat Zambrowski stał się terenem stacjonowania i przemarszów licznych wojsk. W 1656 r. na zimowych leżach przebywały tutaj dziewięciotysięczne oddziały kwarciane, które w lutym ogłosiły w Zambrowie manifest wypowiadający posłuszeństwo Szwedom. Równie intensywne działania wojenne na ziemiach powiatu miały miejsce podczas powstań narodowych. Patriotyczne nastawienie ludności i duży kompleks leśny Czerwonego Boru stwarzały korzystną bazę działalności oddziałów partyzanckich, który liczebność osiągała niekiedy nawet 2 000 ludzi. W okresie międzywojennym faktem o najdonioślejszym znaczeniu dla naszych terenów było umieszczenie w Zambrowie 71 Pułku Piechoty oraz rozbudowa poligonu w Czerwonym Borze. Obecność wojska w istotny sposób zaktywizowała gospodarczo miejscową ludność. Nie bez znaczenia był też związany z tym wzrost prestiżu regionu.

We wrześniu 1939 r. w rejonie Zambrowa doszło do ciężkich walk, w wyniku których oddziały Samodzielnej Grupy Operacyjnej "Narew" zostały zepchnięte w okolice Andrzejewa, a następniecałkowicie rozbite. Okres okupacji sowieckiej i niemieckiej to czas intensywnej rozbudowy i działalności struktur Podziemnego Państwa na ziemiach dzisiejszego powiatu. Oprócz licznych, dobrze uzbrojonych oddziałów lokalnych, często przebywały na naszych terenach formacje dowodzone przez legendarnych już partyzantów: Huzara, Wiarusa, Łupaszkę. Ostatnie akcje zbrojnego podziemia na Ziemi Zambrowskiej miały miejsce w połowie lat 50. Okres powojenny to czas mozolnego usuwania zniszczeń, odbudowy miasta i okolicznych wsi, które uległy wojennej pożodze.

Dnia 11 listopada 1954 r. Rada Ministrów po 160 latach niebytu utworzyła powiat zambrowski z wejściem rozporządzenia w życie od 13 listopada tego roku. W jego skład weszły: miasto Zambrów i gromady- Chlebiotki Nowe, Cibory Gołeckie, Długobórz II, Gniazdowo, Gosie Małe, Kalinówka - Basie, Kołaki Kościelne, Laskowiec Stary, Lubotyń Stary, Łady Polne, Pęchratka, Pniewo, Podbiele, Poryte- Jabłoń, Pruszki, Puchały, Rutki, Sędziwuje, Śliwowo - Łopienite, Srebrna, Szczodruchy, Szlasy - Lipno, Szumowo, Turobin Stary, Wiśniewo, Wygoda, Zambrzyce- Króle i Zawady. Całe terytorium powiatu zambrowskiego wydzielono z powiatu łomżyńskiego. Obejmował on obszar około 900 km 2 i zamykał się w granicach zbliżonych do historycznej Ziemi Zambrowskiej. Podstawowym zajęciem większości mieszkańców było rolnictwo. Jednakże znaczącą wizytówką powiatu stał się duży zakład włókienniczy zlokalizowany w Zambrowie oraz jeden z najważniejszych w kraju poligonów wojskowych znajdujący się na terenie Czerwonego Boru. Taki stan rzeczy trwał do kolejnej reformy administracyjnej w 1975 r., kiedy to Powiat Zambrowski podobnie jak wszystkie inne powiaty w Polsce został zlikwidowany. Nowy podział administracyjny państwa przeprowadzony w 1998 r. pozwolił ponownie odtworzyć Powiat Zambrowski, jednak w znacznie okrojonych granicach. W jego skład wchodzi cztery gminy wiejskie: Szumowo, Kołaki Kościelne, Rutki-Kossaki, Zambrów oraz miasto Zambrów.