Park kulturowy
Park kulturowy w Kamieńcu Ząbkowickim „Góra Zamkowa, Dolina Budzówki i Nysy Kłodzkiej”
Park kulturowy w Kamieńcu Ząbkowickim
„Góra Zamkowa, Dolina Budzówki i Nysy Kłodzkiej”
Wstęp
Celem opracowania była analiza historycznych przemian przestrzennych na obszarze projek-towanego parku kulturowego w Kamieńcu Ząbkowickim. Pod względem topograficznym jest to część doliny Nysy Kłodzkiej, która łączy się w tym miejscu ze swym lewobrzeżnym do-pływem Budzówką. Tu też sąsiadujące Góra Zamkowa i Góra Śrem, tworzące rodzaj bariery, przedzielającej stosunkowo szeroką dolinę rzeczną rozpoczynająca się od Przełęczy Bardziej, zostały rozdzielone wąską przerwą o stromych zboczach. Powstały przełom niemal w całości wypełnia bardzo zwężone w tym miejscu koryto rzeki. Nysa wypływa z Kotliny Kłodzkiej, gdzie jest zasilana licznymi dopływami. Na odcinku od Barda do Kamieńca przepływa przez obszar o stosunkowo żyznych glebach, dobrych warunkach klimatycznych co zdecydowało o stosunkowo wczesnym zasiedleniu, potwierdzonym znaleziskami archeologicznymi. Wspomniana Przełęcz Bardzka to jedyna na tym odcinku brzeżnego uskoku sudeckiego do-godna przeprawa przez góry. Fragment ważnej drogi handlowej z północy na południe. Z tego względu zabiegali o panowanie nad tym terenem zarówno władcy Czech jak i piastowskiej Polski. Ostatecznie w XIII wieku została tu ustanowiona granica pomiędzy Czechami a Ślą-skiem. Powstanie Kamieńca Ząbkowickiego wiąże się bezpośrednio z sąsiedzką, zbrojną ry-walizacją, która z czasem przybrała wymiar ekonomiczno-gospodarczy, gdy ufundowano klasztor augustianów, który ledwie po kilkudziesięciu latach został obsadzony przez cyster-sów. Okazali się oni energicznymi gospodarzami, powiększając swoje włości o kolejne nada-nia lub zakupy już istniejących dóbr i odciskając czytelne piętno na architekturze sakralnej oraz nowożytnych budowlach sąsiednich miejscowości.
Archiwalia, literatura, kartografia i ikonografia dotycząca Kamieńca Ząbkowickiego jest wy-jątkowo obszerna. Trudno się temu dziwić. Opactwo cystersów i królewsko-książęcy pałac to dwa wspaniałe monumenty, które w trwały sposób zapisały się na kartach historii Śląska i Europy. Związane z nimi dzieła sztuki nadal stanowią szeroką podstawę do badań nauko-wych, mimo że zostały dotkliwie zniszczone i mocno przetrzebione po roku 1945. Literatura przedmiotu, zwłaszcza związana z różnorodnymi kwestiami artystycznymi i historycznymi, ciągle się powiększa, ukazując nowe możliwości interpretacji.
Rezydencja królewska, tak bowiem określano pałac w Kamieńcu Ząbkowickim, już w czasie budowy cieszyła się dużym zainteresowaniem w Prusach. Sława tego wyjątkowego dzieła sztuki sięgnęła poza granice królestwa pruskiego.
Poeta, rysownik i podróżnik, Bogusz Zygmunt Stęczyński tak przedstawił ok. roku 1850 wra-żenia, jakie na nim wywarł pałac w Kamieńcu Ząbkowickim, w swym wierszowanym diariu-szu z podróży po Śląsku:
Idźmy dalej – Kamieniec na osobnej górze.
Zamkowe swoje mury często kryje w chmurze.
Droga wiodąca do niego bawi nam wejrzenie,
Jakby w kalejdoskopie zmienia położenie;
Wznosząc się coraz wyżej pomiędzy drzewami,
Na koniec wstrzymuje nas pod zamku murami.
Gmach wysoki i mocny stoi, czworoboczny,
Z narożnemi wieżami, obszerny, widoczny.
Mnóstwo pięknych pokojów na dwóch piętrach mieści,
A zbiorami sztuk-pięknych właściciela pieści1.
W roku 1859 na łamach warszawskiego „Tygodnika Ilustrowanego” ukazał się opis, w któ-rym zwrócono uwagę zarówno na budowlę, jej malownicze położenie oraz na udane wkom-ponowanie w pejzaż.
Wśród miłego tego ustronia, objętego ku południo-zachodniej stronie pasmem skał, nad którem sterczy olbrzymi czworobok tak zwanej „Heuscheuer”, ku północno-wschodniej zaś równiną, rozszerzającą się wzdłuż gór jakby mglistą zasłoną pokry-tych, wznosi się na odrębnie stojącym pagórku, całkiem obrośniętym, wspaniały pałac księżny Albrechtowej pruskiej, wybudowany podług planu Martiusa, wspieranego przy tej robocie przez sławnego Schinkla, który też wyszukał i oznaczył punkt ten przecud-ny. Gmach, stylu staro-gotyckiego, zbudowany z ciosowego kamienia wyłamanego ze skały na której stoi, ozdobiony jest czterema większemi wieżami, tudzież sześcioma mniejszemi nad murem naokoło spoczywającemi, zawiera do stu okazale urządzonych pokojów i sal, a otoczony jest parkiem obszernym i gustownym2.
Właśnie wyjątkowe walory krajobrazowe miejscowości, a zwłaszcza wspaniałego widoku rozciągające się z tarasów pałacu, podkreślił w krótkiej nocie zawartej w wydanym w roku 1889 drugim tomie wykazu zabytków Prowincji Śląskiej Hans Lutsch3, pisząc:
Der Ort ist ausgezeichnet durch herrlichen Fernblick auf das Reichensteiner Gebirge, welchen man besonders von der Terasse des auf dem unmittlebar hinter den beiden Pfarrkirchen aufsteigenden Hartaberge belegenen (seit 1838 nach einem Entwurfe Schinkels – von dem jetzigen Oberbaudirector Sr. Königlichen Hoheit des Prinzen Al-brecht Martius, sen., in Ziegelrohbau ausgeführten) Schlosses genießt.
Kwerenda materiałów kartograficznych i ikonograficznych została przeprowadzona pod ką-tem zebrania informacji przydatnych dla określenia granic projektowanego parku kulturowe-go w Kamieńcu Ząbkowickim oraz wskazania, które elementy struktury przestrzennej zacho-wały wartości uzasadniające wprowadzenia tej formy ochrony. To zdecydowało o wyborze zamieszczonych w części ilustracyjnej opracowania reprodukcji.
Należy przy tym zaznaczyć, że ikonografia dotycząca Kamieńca Ząbkowickiego i jego zabyt-ków jest znacznie bogatsza. Wydane tylko do roku 1945 pocztówki można liczyć w dziesiątkach, jeśli nie setkach, wariantach tematów i ujęć. Sam wystrój i wyposażenie kościoła klasz-tornego został uwieczniony na ponad stu rysunkach, grafikach i fotografiach – jeżeli ponow-nie ograniczymy się tylko do powstałych przed rokiem 1945. Mniej, bo ledwie kilkadziesiąt przekazów ikonograficznych, znanych jest dla wystroju i wyposażenia pałacu, co i tak nadal można porównać jedynie z ikonografią rezydencji królewskiej we Wrocławiu, czy niektórych siedzib najznakomitszych rodów śląskiej arystokracji. Przy tym ciągle można spodziewać się nowych odkryć nieznanych materiałów ikonograficznych, zwłaszcza w archiwach prywat-nych, gdyż Kamieniec Ząbkowicki, od czasu wybudowania połączenia kolejowego, stał się popularnym celem wycieczek, a upowszechnienie amatorskiej fotografii turystycznej nastąpi-ło już w latach 20. minionego stulecia. Dlatego nie powinny dziwić bogate zbiory Towarzy-stwa Miłośników Ziemi Kamienieckiej, które w zakresie filokartystyki i oryginalnych foto-grafii śmiało mogą konkurować z Instytutem Herdera w Marburgu nad Lahnem, Biblioteką Uniwersytecką we Wrocławiu czy Muzeum Narodowym we Wrocławiu.
Siła wyrazu artystycznego dzieła Karla Friedricha Schinkla i Josepha Petera Lenné była i jest tak duża, że ciągle przyciąga badaczy usiłujących dokonać nowych analiz, wyznaczając w ten sposób właściwe miejsce w historii architektury europejskiej tej monumentalnej budowli i towarzyszącemu mu parkowi. Miejsca, na które niewątpliwie nadal zasługuje, mimo powo-jennych zniszczeń i zapomnienia.
Nadal czeka na wyczerpującą monografię postać architekta Ferdinanda Martiusa, faktycznego budowniczego pałacu, jego oficyn, tarasów ogrodowych i budynków pomocniczych, twórcy kościoła ewangelickiego i maszynowni, który był czynny nie tylko w Kamieńcu Ząbkowic-kim ale pozostawił swe dzieła między innymi w Kłodzku, Dusznikach Zdroju, Międzylesiu i Ząbkowicach Śląskich4.
Zebrane materiały źródłowe wskazują, że szerszego opracowania wymagają dzieje kształto-wania się parku pałacowego oraz związanego z nim ogrodnictwa pałacowego, które powstało w miejscu ogrodów opackich i klasztornych. Ogrodnictwo pałacowe było zapleczem, z które-go pochodziła większość wysadzanych na tarasach pałacowych i w parku roślin oraz miej-scem udanych prac hodowlanych – najbardziej znanych za sprawą stworzonej w Kamieńcu Ząbkowickim odmiany jabłek Książe Albrecht (Prinz Albrecht), do dzisiaj cieszącej się zain-teresowaniem sadowników.
*
Opracowanie niniejsze składa się z części tekstowej, części ilustracyjnej, gdzie zamieszczone reprodukcje zgromadzonych podczas kwerendy przekazów kartograficznych i ikonograficz-nych oraz mapy z analizą historycznych elementów układu przestrzennego na obszarze mają-cego powstać parku kulturowego w Kamieńcu Ząbkowickim.
Materiały
Strona tytułowa__strona_tytułowa.pdf 4.08MB Tekst
_KamZab_GG_01_tekst.pdf 0.89MB Kartografia
_KamZab_GG_02_il_01_22_kartografia.pdf 8.01MB Klasztor
_KamZab_GG_03_il_23_58_klasztor.pdf 6.81MB Park Pałacowy - rysunki i grafiki
_KamZab_GG_04_il_59_107_pałac_park_rys_i_grafiki.pdf 11.90MB Fotografie Klasztoru
_KamZab_GG_05_il_108_152_foto_klasztor.pdf 8.62MB Fotografie Pałacu
_KamZab_GG_06_il_153_291_foto_palac.pdf 26.06MB Fotografie zbiorcze i wieś
_KamZab_GG_07_il_292_301_foto_zbiorcze_i_wies.pdf 1.86MB Fotografie lotnicze
_KamZab_GG_08_il_302_327_foto_lotnicze.pdf 4.27MB I.2 Analiza zmian zasięgu zabudowy i sposobu użytkowania terenów od połowy XVIIIw
I2Analiza_zmian_zasięgu_zabudowy.pdf 0.81MB I.3 i I.4 Analiza walorów przyrodniczych i krajobrazowych oraz Analiza obecnego sposobu u zytkowania terenu
I3_i_I4_Opis.pdf 5.53MB I.3. Opracowanie graficzne
I_3_Analiza_walorów_przyrodniczych_i_krajobrazowych.pdf 11.25MB I.4 Opracowanie graficzne
I_4Analiza_obecnego_sposobu_użytkowania_terenu,_waloryzacja_zabudowy_i_sposobu_zagospodarowania.pdf 0.90MB II Plan ochrony parku - tekst
II_Plan_ochrony_parku_tekst.pdf 4.25MB II.c.d. Fotografie stanu istniejącego projektowanego obszaru parku kulturowego
IIcd_Fotografie_stanu_istniejącego_projektowanego_obszaru_parku_kulturowego.pdf 16.19MB II.1. Analiza obowiązujących ustaleń planiestycznych- konflikty i zagrożenia
II1Analiza_obowiązujących_ustaleń_planistycznych_w_MPZP-konflikty_i_zagrożenia.pdf 0.99MB II.2. Plan ochrony i zasady zarządzania parkiem
II2_Plan_ochrony_i_zasady_zarządzania_parkiem.pdf 4.20MB