Historia
Pierwsze wzmianki o najstarszych osadach w naszej gminie pochodzą z XII wieku. Blisko 800-letnią historię zawdzięczamy z całą pewnością rzece Bug. Tędy bowiem prowadził jeden z najstarszych w Europie szlaków handlowych łączących Morze Czarne z Bałtykiem. Wykorzystywano wtedy na równi drogę wodną jak i lądową wiodącą wzdłuż Bugu. Prawdopodobnie wędrowali tędy (tzw. szlakiem bursztynowym) również kupcy z czasów rzymskich. Świadczyć o tym może cmentarzysko odkryte w Tuchlinie datowane na I w p.n.e., w którym znaleziono ozdoby z czasów rzymskich. Wzdłuż linii rzeki powstawały najstarsze osady. Obok Brańska - Turzyn, Bieliny, Tuchlin, Udrzyn, Budy (Popielarze). Kolejne zapiski o tych terenach pochodzą z wieku XIII.
Jedną z najstarszych miejscowości jest Brańszczyk. Jego historia sięga czasów przedchrześcijańskich, na co wskazują odnalezione pogańskie groby kamienne i wykopane urny, a w tym dawne zausznice, siekierki kamienne i inne przedmioty codziennego użytku. W 1239 roku Brańszczyk nosił nazwę Brańsk, a w 1378 roku Brańsko, w 1465 roku nazywano go Breńszko, w 1547 roku nazwa miejscowości przekształciła się znów na Brańsko, w 1564 roku - Brańszczyk, w 1609 roku Brańsk, potem już wszystkie dokumenty podają nazwę Brańszczyk. Od czego ta nazwa pochodzi - trudno zgadnąć. Możliwe jest, że od wyrazu "bronić", gdyż położenie wsi doskonale nadawać się mogło jako punkt obronny. Od wschodu otaczały go łąki i bagna, od południa rzeka Bug, od północy zwarte lasy, wolne tylko wyjście na zachód do Wyszkowa. Czy w Brańszczyku był kiedykolwiek zamek obronny, trudno stwierdzić, ale przywilej Księcia Konrada Mazowieckiego z XIII wieku potwierdzający posiadłości Biskupów Płockich wymienia m.in. Kasztelanię Brańszczykowską - z tego możemy wnioskować, że Brańszczyk był siedzibą Kasztelana i posiadał zamek obronny.
W monografii Płocka czytamy, że za Biskupa Płockiego Piotra I herbu półkozic (+1239 r.) do biskupstwa płockiego należały następujące zamki: Pułtusk, Kock p. Lublinem, Brok nad Bugiem, Brańsk, Święcko, Czarów i Gorzko. Roman Jakimowicz konserwator okręgowy i doskonały znawca zabytków przedchrześcijańskich stanowczo twierdzi, że Brańszczyk był kiedyś miejscem warownym. Między ludnością miejscową krąży nawet podanie, że dotychczasowy dwór murowany ze swymi ogromnymi piwnicami stoi na miejscu dawnego zamku, który przez wojny został zniszczony, lecz są to tylko podania i domysły. Brańszczyk leży nad rzeką Bug, na prawym jej brzegu - według dawnego podziału administracyjnego należał on do powiatu ostrowskiego ziemi łomżyńskiej. Dawniej zaś w okręgu pułtuskim ziemi płockiej. W dokumencie Bpa płockiego Ścibora z 1378 roku wspomniany jest pod nazwą Brańsk i należał do parafii Wyszków.
Położenie Brańszczyka jest niskie, Kościół i wszystkie siedliska włościańskie prócz dworu stoją na dawnym korycie rzeki Bug, które to koryto przez długie lata zamieniło się w stały ląd. Terytorium Brańszczyka dawnymi laty znacznie bardziej wysunięte było na południe. Rzeka przechodziła prawie pod lasami zamojszczyzny i Kościół pierwotnie wysunięty był znacznie bardziej na południe. W 1609 roku kościół stał tam, gdzie dziś płynie rzeka, gdyż z wizytacji biskupiej z tego roku czytamy, "Kościołowi temu zagraża niebezpieczeństwo ze strony rzeki czemu niezwłocznie należy zaradzić, przez powstrzymanie podmywania brzegów". Woda zabrała wiele łąk, niektóre terytoria brańszczykowskie dziś są na drugiej stronie rzeki. Według dokumentu Konrada Mazowieckiego datowanego na 1203 lub 1235 rok Brańsko było grodem - komorą celną, ważniejszą w owym czasie od Wyszkowa. Pobierana opłata celna od łodzi wynosiła dla Brańska 30 kruszców soli, zaś dla Wyszkowa tylko 12. Transportowano wtedy głównie sól z Rusi i skórki zwierząt futerkowych. Brańsk traktowany był wówczas jako centrum osadnictwa dla okolicznych wiosek nadbużańskich, w tym również Wyszkowa. Świadczą o tym dokumenty biskupów płockich, którzy od końca XI wieku byli właścicielami ziem w widłach Bugu i Narwi. Naturalne bogactwa tego regionu wpływające na rozwój gospodarczy to skóry, wosk, miód, łój, popiół, plaż. Lasy obfitowały w zwierzynę, a wody w ryby. Zagrożenie dla miejscowej ludności stanowili Jadźwingowie i Litwini, a w mniejszym stopniu Prusowie i Krzyżacy. Jadźwingów pokonał Konrad Mazowiecki w 1232 roku pod Długosiodłem. Sprawę Litwinów rozwiązała na dobre dopiero Unia.
Bogata historia naszych ziem posiada wiele luk, które można by było uzupełnić prowadząc prace wykopaliskowe. Z dotychczas przeprowadzonych prac na terenie naszej gminy dowiadujemy się o istnieniu dwóch bardzo starych osad: w Tuchlinie cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich i w Brańszczyku stanowisko kultury tzw. "grobów kloszowych" z wczesnej epoki żelaza. Kolejne wiadomości dotyczące tych terenów pochodzą ze skromnych zapisków mających swój początek w XIII wieku. Zapiski te w głównej mierze dotyczyły stanu majatku w Puszczy Białej należącej niegdyś do Biskupów Płockich.
Zapewne Brok i Brańsk odgrywały rolę strategiczną stając się miejscem schronienia dla ludności mieszkającej w głębi puszczy nękanej najazdami pogańskich plemion ze wschodu. Trudne warunki życia i częste napady odstraszały ludność od masowego osiedlania się na tym terenie. Głównymi osiedleńcami stała się drobna szlachta ścigana przez prawo i chłopi, którzy opuścili swych panów, aby zaznać wolności. Taki sposób zasiedlania ziemi był bardzo niekorzystny dla powstania większego ośrodka. Brańszczyk stracił swą wysoką pozycję na korzyść innych miejscowości, które posiadły większą liczbę ludności i wkrótce otrzymały prawa miejskie. Tak więc Kamieńczyk otrzymał prawa miejskie w 1428 roku, zaś Brok i Wyszków w 1501 roku. Brańszczyk zaś stał się wsią folwarczną, a pod koniec XIV w. stał się samodzielną parafią. Początkowo w skład parafii wchodził: Brańsk, Poręba, Udrzyn, Tuchlin, Turzyn i Trzcianka. W 1639 roku wyodrębniła się parafia Poręba do której należały Udrzyn i Tuchlin. Przemijajace wieki zatarły ślady po tamtych wydarzeniach, a jeden z niewielu zachowanych mogą stanowić zatopione w Bugu szczątki mostu, który niegdyś łączył Kamieńczyk z Nakłem.
