Historia
Od Mieszka do Kazimierza
Ziemie, które wchodzą w skład Powiatu Wołomińskiego należą do historycznego Mazowsza. Włączone wraz z nim do państwa Mieszka I pozostawały pod władzą jego następców aż do śmierci Bolesława Krzywoustego, nie licząc krótkiego okresu, kiedy po śmierci Mieszka II Mazowszem władał Masław, jego cześnik. Odrębność Mazowsza zapoczątkowana od rozbicia dzielnicowego Polski trwała do śmierci ostatnich książąt mazowieckich. W 1526 roku Mazowsze wróciło do Korony by w niej trwać aż do ostatniego rozbioru Polski w 1795 roku.
Tereny wołomińskiego powiatu w średniowieczu pokryte były ogromnymi lasami, bagnami i torfowiskami oraz położone daleko od centrów gospodarczych i politycznych. Nieliczne osady leżące wśród puszcz miały zaledwie po kilka chałup. Wykopaliska potwierdzają istnienie w czasach wczesnopiastowskich osad w miejscach, gdzie dziś znajdują się Duczki, Drewnica, Grabie Nowe, Marki, Pustelnik, Radzymin, Wołomin, Załubice i Zielonka. Mieszkańcy tych osad żyli w izolacji, rozrzuceni wśród wielkich obszarów leśnych, samowystarczalni gospodarczo, choć otwarci na kontakty głównie gospodarcze. Stosunkowo najlepiej zasiedlone były tereny wzdłuż szlaku handlowego, który wiódł od brodu w Kamieńczyku skrajem szerokiej doliny Bugu do średniowiecznego grodu na warszawskim Starym Bródnie. W XIII wieku gęstość zaludnienia wynosiła zaledwie 1 osobę na 1 km2. Było to wiele mniej niż w zachodniej części Mazowsza. Jeszcze w XVI wieku region należał do najsłabiej zaludnionych i zagospodarowanych obszarów Mazowsza.
Ożywienie gospodarcze nastąpiło dopiero w II połowie XIV wieku. Łączyło się to z nasileniem kolonizacji Mazowsza, przeniesieniem stolicy księstwa z Czerska do Warszawy oraz mądrą polityką Kazimierza Wielkiego w dziedzinie gospodarczej. Polityka króla wpłynęła na ożywienie szlaków handlowych, które przechodziły przez wschodnie Mazowsze. Z miejscowości naszego regionu rozwinęły się wtedy Jadów i Radzymin leżące przy jednym z nich. Wiek XV był również pomyślny dla Mazowsza. Książęta Bolesław IV i Bolesław V popierali rozwój miast. Ten ostatni w 1475 roku nadał przywilej lokacyjny Radzyminowi, włączając go tym samym do już dużej rodziny miast mazowieckich. W tym samym roku Jadów otrzymał przywilej targowy i prawo odbywania jarmarków. Powstały wtedy również parafie w Klembowie, Radzyminie, Dąbrówce, Jadowie i Kobyłce, która wtedy nazywała się Targową Wolą. Książęta mazowieccy w XIV i XV wieku usilnie popierali osadnictwo na puszczańskim, mało zaludnionym terenie nie tylko dla korzyści gospodarczych, ale również dla stworzenia pasa obronnego przed napadami, które zapuszczały się ze wschodu w głąb Mazowsza.
Ziemie, które wchodzą w skład Powiatu Wołomińskiego należą do historycznego Mazowsza. Włączone wraz z nim do państwa Mieszka I pozostawały pod władzą jego następców aż do śmierci Bolesława Krzywoustego, nie licząc krótkiego okresu, kiedy po śmierci Mieszka II Mazowszem władał Masław, jego cześnik. Odrębność Mazowsza zapoczątkowana od rozbicia dzielnicowego Polski trwała do śmierci ostatnich książąt mazowieckich. W 1526 roku Mazowsze wróciło do Korony by w niej trwać aż do ostatniego rozbioru Polski w 1795 roku.
Tereny wołomińskiego powiatu w średniowieczu pokryte były ogromnymi lasami, bagnami i torfowiskami oraz położone daleko od centrów gospodarczych i politycznych. Nieliczne osady leżące wśród puszcz miały zaledwie po kilka chałup. Wykopaliska potwierdzają istnienie w czasach wczesnopiastowskich osad w miejscach, gdzie dziś znajdują się Duczki, Drewnica, Grabie Nowe, Marki, Pustelnik, Radzymin, Wołomin, Załubice i Zielonka. Mieszkańcy tych osad żyli w izolacji, rozrzuceni wśród wielkich obszarów leśnych, samowystarczalni gospodarczo, choć otwarci na kontakty głównie gospodarcze. Stosunkowo najlepiej zasiedlone były tereny wzdłuż szlaku handlowego, który wiódł od brodu w Kamieńczyku skrajem szerokiej doliny Bugu do średniowiecznego grodu na warszawskim Starym Bródnie. W XIII wieku gęstość zaludnienia wynosiła zaledwie 1 osobę na 1 km2. Było to wiele mniej niż w zachodniej części Mazowsza. Jeszcze w XVI wieku region należał do najsłabiej zaludnionych i zagospodarowanych obszarów Mazowsza.
Ożywienie gospodarcze nastąpiło dopiero w II połowie XIV wieku. Łączyło się to z nasileniem kolonizacji Mazowsza, przeniesieniem stolicy księstwa z Czerska do Warszawy oraz mądrą polityką Kazimierza Wielkiego w dziedzinie gospodarczej. Polityka króla wpłynęła na ożywienie szlaków handlowych, które przechodziły przez wschodnie Mazowsze. Z miejscowości naszego regionu rozwinęły się wtedy Jadów i Radzymin leżące przy jednym z nich. Wiek XV był również pomyślny dla Mazowsza. Książęta Bolesław IV i Bolesław V popierali rozwój miast. Ten ostatni w 1475 roku nadał przywilej lokacyjny Radzyminowi, włączając go tym samym do już dużej rodziny miast mazowieckich. W tym samym roku Jadów otrzymał przywilej targowy i prawo odbywania jarmarków. Powstały wtedy również parafie w Klembowie, Radzyminie, Dąbrówce, Jadowie i Kobyłce, która wtedy nazywała się Targową Wolą. Książęta mazowieccy w XIV i XV wieku usilnie popierali osadnictwo na puszczańskim, mało zaludnionym terenie nie tylko dla korzyści gospodarczych, ale również dla stworzenia pasa obronnego przed napadami, które zapuszczały się ze wschodu w głąb Mazowsza.
Mazowsze w koronie
Po włączeniu w 1526 roku Mazowsza do Korony miejscowości regionu znalazły się w województwie mazowieckim, w jego ziemiach warszawskiej i nurskiej. Do powiatu i ziemi warszawskiej należały Radzymin, Słupno, Zielonka, Ząbki, Kobyłka, Wołomin, Lipiny, Ręczaje, Klembów, Jasienica, Międzyleś. W skład powiatu kamienieckiego ziemi nurskiej weszły Jadów, Tłuszcz, Postoliska, Mokra Wieś, Sulejów, Dąbrówka. Taki podział przetrwał aż do III rozbioru Polski.
Włączenie Mazowsza do Korony przyczyniło się do awansu mazowieckiej szlachty. Król Zygmunt Stary przywilejem w 1529 roku zatwierdził jej żądania. Region zdominowany był przez drobną szlachtę. Nieliczne tylko miejscowości jak Ząbki zwane wtedy Wolą Ząbkowską, Słupno, Tłuszcz zwany Tłuśćcem, Jadów, Chrzęsne, Siwki na terenie dzisiejszej Zielonki, Sitne, Zawiszyn oraz Myszadła stanowiły majątki królewskie. Także rozległe lasy należały do monarchy. Pozostałe ziemie były we władaniu szlachty. Wśród rodów szlacheckich byli między innymi Klembowscy, Wołomińscy, Radzymińscy, Kobylscy, Nakwascy, Ręczajscy, Szymanowscy, Zaliwscy, Rzeczkowscy. Nieliczni tylko przedstawiciele tych rodów sprawowali różne lokalne urzędy, kwalifikując się do grona arystokracji. Stan szlachecki w naszej części Mazowsza stanowiła w zdecydowanej większości szlachta drobna i uboga mająca niewiele ziemi i zamieszkująca liczne zaścianki. Szlacheckimi miejscowościami były między innymi: Załubice, Łosie, Guzowatka, Chajęty, Dąbrówka, Dębinki, Mokra Wieś, Szewnica, Miąse, Klembów, Ostrówek, Duczki, Wołomin, Lipiny, Poświętne, Ręczaje, Kobyłka, Czarna, Marki, Nadma. Miasto Radzymin od chwili powstania należało do znanych polskich rodów arystokratycznych: Leszczyńskich, Bielińskich, Czartoryskich, Raczyńskich i Lubomirskich.
Region położony w głębi zjednoczonego państwa, daleko od granic, rozwijał się wprawdzie wolno, ale dość systematycznie, zwłaszcza w XVI i na początku XVII wieku, gdy Warszawa była już stolicą Polski. Dopiero „potop” szwedzki przyniósł mu duże zniszczenia. Garnizon szwedzki stacjonujący w Stolicy dokonywał wypadów w okolice, grabiąc i zdobywając zaopatrzenie. Z Pragi wiodły wtedy liczne drogi na wschód. Nimi poruszały się wojska szwedzkie. Jedna z nich wiodła przez Ząbkowską Wolę, Turów, Wołomin, Klembów i dalej aż na Litwę. Podczas jednego z wypadów Szwedzi zniszczyli Klembów oraz kilka innych miejscowości. W Klembowie spalili stary drewniany kościół. Ucierpiał od nich również i Radzymin.
Pospolite ruszenie szlachty mazowieckiej wspierane przez chłopów brało udział w odbiciu Warszawy z rąk szwedzkich w czerwcu 1656 roku. W czasie walk o Stolicę działania wojenne toczyły się również na przedpolach Ząbkowskiej Woli i Marek. Na początku XVIII wieku podczas wojny północnej Szwedzi po raz drugi nawiedzili region. Ich armia maszerując z Litwy na Warszawę przechodziła przez Radzymin i Marki. Podjazdy szwedzkie grabiły okolice, zbierając żywność, konie i bydło dla głównej armii. Splądrowały wtedy Wołomin, Kobyłkę i Klembów.
Rozkwit Radzymina i Kobyłki
W 2 połowie XVIII wieku, szczególnie po I rozbiorze Polski, ożywienie polityczne i gospodarcze objęło również obecny Powiat Wołomiński. Szczególnie rozwinął się Radzymin, kiedy jego właścicielką została księżna Eleonora Czartoryska, żona Michała Czartoryskiego – wielkiego kanclerza litewskiego i wujenka króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Księżna wybudowała w mieście okazały pałac w pięknym otoczeniu parkowym, ufundowała kościół oraz budynek, w którym powstała pierwsza szkoła elementarna i przytułek dla ubogich. Wydała też unikalny w skali kraju „Zbiór praw i powinności dworu wobec mieszczan i obowiązków tychże wobec dworu”. Radzymin otrzymał od króla przywilej odbywania cotygodniowych targów w środy oraz potwierdzenie 4 jarmarków nadanych przez króla Władysława IV Wazę. Częstymi gośćmi księżnej byli: król Stanisław August Poniatowski oraz uczestnicy obiadów czwartkowych. Proboszczem radzymińskim był wtedy wybitny działacz Komisji Edukacji Narodowej ksiądz Kazimierz Narbutt.
Drugą miejscowością, która przeżywała wtedy rozwój była Kobyłka. W 1776 roku Gautie de Salgues zorganizował tu szkołę rolniczą, a około roku 1781 kolejny właściciel Kobyłki, hrabia Aleksander Unrug założył „persjarnię”, wytwarzającą pasy jedwabne i złociste – kontuszowe oraz dla gwardii koronnej. Konkurowały one z innymi tego typu wyrobami, szczególnie pasami wytwarzanymi w Słucku i Buczczu. Główną rolę w manufakturze odgrywali Francuz, Szczepan Filsjean i Franciszek Solimand. Z fundacji biskupa Marcina Załuskiego architekci włoscy Guido Antonio Longhi i Jakub Fontana zbudowali piękną świątynię w stylu późnego baroku, uchodzącą za jedną z najcenniejszych budowli sakralnych w Polsce.
W Powstaniu Kościuszkowskim społeczeństwo regionu wykazało patriotyczną postawę. W kwietniu 1794 roku w czasie Insurekcji Warszawskiej mieszkańcy Kobyłki, głównie robotnicy manufaktury Filsjeana, wypędzili z miasta stacjonujący tam oddział Kozaków. 26 października 1794 r. pod Kobyłką stoczono wielką bitwę z korpusem wojsk rosyjskich dowodzonym przez generała Aleksandra Suworowa. Żołnierze polscy z dywizji gen. Jana Meyena i gen. Stanisława Byszewskiego po zaciętej bitwie ulegli przeważającym wojskom rosyjskim. Poległo około 450 powstańców, a do niewoli dostało się 44 oficerów i około 800 żołnierzy. Bohaterska postawa powstańców pod Kobyłką osłoniła odwrót na Pragę pozostałym wojskom korpusu gen. Stanisława Mokronowskiego i umożliwiła obronę Pragi.
Prusko - austriacka agresja
W wyniku trzeciego rozbioru Polski w 1795 roku region został podzielony między Prusy i Austrię. Linia podziału przebiegała w pobliżu Warszawy. Marki, Zielonka i Ząbki znalazły się w zaborze pruskim a pozostałe tereny z Radzyminem, Kobyłką i Wołominem w zaborze austriackim. Komory celne austriackie umieszczono w Kobyłce, Wólce Radzymińskiej i Kuligowie. Tereny należące do zaboru austriackiego weszły w skład nowego powiatu stanisławowskiego, należącego do cyrkułu (województwa) siedleckiego. Stanowił on część tak zwanej Nowej Galicji. Prusacy natomiast z pogranicznych ziem Mazowsza utworzyli tak zwane Prusy Nowowschodnie. Część z nich stanowił dystrykt warszawski, obejmujący między innymi miejscowości wchodzące w skład zaboru pruskiego.
Po klęsce Prus w wojnie z Napoleonem ziemie zaboru pruskiego na Mazowszu znalazły się w Księstwie Warszawskim. Weszły one w skład departamentu warszawskiego. Taka sytuacja trwała do zwycięskiej wojny z Austrią w 1809 roku. W wojnie tej dużą rolę odegrała bitwa pod Radzyminem. Po nierozstrzygniętej bitwie pod Raszynem Polacy opuścili Warszawę, oddając ją w ręce Austriaków, ale po przeprawie przez Wisłę podjęli znów działania wojskowe przeciw wojskom austriackim na kierunku radzymińskim. W nocy z 25 na 26 kwietnia 1809 roku grupa wojsk gen. Jana Henryka Dąbrowskiego zaatakowała Radzymin, gdzie stacjonowały 2 bataliony piechoty austriackiej złożone z Wołochów i 2 szwadrony huzarów. Na miasto uderzył przedni oddział dowodzony przez pułkownika Jana Sierawskiego. Po ciężkiej kilkugodzinnej walce Radzymin został zdobyty. Zwycięska bitwa o Radzymin zapoczątkowała pomyślną dla Polaków ofensywę na prawym brzegu Wisły, a w dalszej konsekwencji udaną batalię wojsk Księstwa Warszawskiego dowodzonych przez księcia Józefa Poniatowskiego, która doprowadziła do przyłączenia do Księstwa ziem trzeciego zaboru austriackiego.
Po zwycięskiej wojnie cała tak zwana Nowa Galicja włączona została w skład Księstwa Warszawskiego. Departament warszawski poszerzony został do Liwca i objął cały nasz region, należący od tego czasu do powiatu stanisławowskiego. Taki podział utrzymał się również po upadku Napoleona i likwidacji Księstwa Warszawskiego.
W roku 1812 przez teren powiatu przechodziła część wojsk francuskich w wielkiej wyprawie na Moskwę. Pamiątką tego są funkcjonujące do dziś nazwy związane z tym wydarzeniem: „trakt napoleoński” – szeroki gościniec przebiegający częściowo przez teren obecnego powiatu, „dołek napoleoński” koło Radzymina, oraz stare domy, w których rzekomo miał zatrzymywać się Napoleon w czasie wyprawy na Moskwę.
Po utworzeniu w 1815 roku Królestwa Polskiego powiat stanisławowski znalazł się w województwie mazowieckim, obejmującym południową część Mazowsza do Bugu i zakola Wisły pod Modlinem. Marki i Ząbki weszły w skład powiatu warszawskiego tego województwa.
Walki powstańcze
Królestwo Polskie w latach 1815 – 1830 przeżywało szybki rozwój. Ożywił się nieco Radzymin dzięki polityce gospodarczej jego właściciela księcia Edwarda Lubomirskiego oraz napływowi osadników niemieckich i Żydów, którzy rozwinęli handel i rzemiosło. Duży rozwój przeżywał Jadów. Dzięki staraniom jego właściciela hrabiego Stanisława Zamoyskiego w 1823 roku otrzymał prawa miejskie. W mieście powstały fabryki sukna, papieru i perkali. Nastąpił również postęp w rolnictwie. Dzięki światłym dziedzicom Jadowa, Ręczaj, Poświętnego, Woli Cygowskiej, Klembowa, Radzymina i Wołomina wprowadzono nowe uprawy ziemniaków, roślin pastewnych i przemysłowych, rozwijano hodowlę bydła rasowego, stosowano maszyny rolnicze. W niektórych majątkach następowało przejście od trójpolówki do płodozmianu, zamieniono też pańszczyznę na czynsze. Szczególne zasługi na tym polu położyli Prot Lelewel, Stanisław i Andrzej Zamoyscy, Ludwik Meyer, gen. Franciszek Żymirski i książę Edward Lubomirski.
Powstanie Listopadowe, które wybuchło w Warszawie 29 listopada 1830 roku, a zimą i wiosną 1831 roku przerodziło się w regularną wojnę polsko – rosyjską objęło swoim zasięgiem również część obecnego powiatu, przylegającą bezpośrednio do Warszawy. Działania wojenne dotykały Marek, Ząbek i Zielonki. Szczególnie Ząbki objęte zostały działaniami wojskowymi podczas sławnej bitwy o Olszynkę Grochowską. Dziedzic Klembowa gen. Franciszek Żymirski był jednym z dowódców tego powstania i bohaterem bitwy pod Grochowem, gdzie został śmiertelnie ranny. Major Leon Drewnicki – dziedzic Drewnicy koło Ząbek, uczestnik kampanii napoleońskiej 1812 roku i bitwy pod Lipskiem w 1813 roku, w czasie Powstania Listopadowego utworzył oddział partyzancki, którym osobiście dowodził. Brał udział, wraz ze swoim oddziałem, w bitwie pod Grochowem. Swoimi działaniami przyczynił się też do zwycięstwa wojsk powstańczych pod Wawrem i w całej wiosennej kampanii. Za swoje czyny wojenne był odznaczany Krzyżem Virtuti Militari.
W 1837 roku województwa zamieniono na gubernie. Region znalazł się w guberni warszawskiej. W niektórych miejscowościach stacjonowały oddziały rosyjskie. Po okresie wzmożonych represji życie gospodarcze i kulturalne stopniowo odżywało. W 1845 roku otwarto w Radzyminie Instytut Nauczycieli Elementarnych. Na ożywienie gospodarcze duży wpływ miało wybudowanie drogi bitej z Warszawy do Radzymina, która dalej łączyła Warszawę z Wyszkowem i Białymstokiem oraz oddanie do użytku w 1862 roku linii kolejowej Warszawa – Petersburg. Ta druga inwestycja przebiegająca przez Ząbki, Zielonkę, Wołomin i Tłuszcz miała zasadnicze znaczenie dla rozwoju Wołomina i innych miejscowości znajdujących się przy trasie kolei.
W czasie Powstania Styczniowego rejon powiatu był dogodnym terenem do prowadzenia działań partyzanckich.
Najaktywniej na tym terenie działał oddział naczelnika powstańczego powiatu stanisławowskiego majora Józefa Jankowskiego liczący prawie 100 partyzantów. Stoczył on potyczki z oddziałami rosyjskimi pod Nieporętem. Markami, Radzyminem i Międzylesiem. Za udział w powstaniu Rosjanie rozstrzelali czterech mieszkańców Radzymina w dzielnicy miasta zwanej „Grudkami”. Dwie zbiorowe mogiły powstańcze znajdują się w Boruczy koło Międzylesia, a pojedyncze groby powstańców na różnych cmentarzach.
Uprzemysłowienie
W 1869 roku prawa miejskie utracił Jadów. Przeprowadzono też zmiany w administracji. W 1867 roku Powiat Stanisławowski, do którego należała większa część naszego regionu podzielono na powiaty radzymiński i nowomiński. Poza Ząbkami i Markami, które pozostały w powiecie warszawskim reszta miejscowości regionu należała do powiatu radzymińskiego. Taki stan administracji przetrwał aż do I wojny światowej. Dzięki pracy Leona Bokiewicza, lekarza z Jadowa mamy dokładne informacje o powiecie radzymińskim sprzed 130 lat. W 1872 roku powiat obejmował 9 gmin: Radzymin (z Kobyłką), Klembów, Małopole, Ręczaje (z Wołominem), Międzyleś, Zabrodzie, Rudzienki, Strachówkę i Jadów. Znajdowało się w nim łącznie 309 wsi i osad, 99 folwarków oraz jedno miasto Radzymin. Ludności w powiecie było wtedy 44.942 osoby, w tym 4.441 Żydów i 3.155 protestantów – kolonistów niemieckich.
Wyraźne przemiany cywilizacyjne dokonały się w regionie dopiero w ostatniej ćwierci XIX wieku. Po zniesieniu pańszczyzny i uwłaszczeniu chłopów w 1864 roku zaczął się okres szybkiego uprzemysłowienia i rozwoju gospodarki typu kapitalistycznego. Sprzyjały temu nowe linie kolejowe, ulepszane drogi oraz rozwój bliskiej Warszawy. W 1898 roku oddano do użytku szosę strużańską łączącą Legionowo ze Strugą. Przy końcu wieku powstały nowe linie kolejowe. W 1897 roku otwarto linię z Pilawy przez Mińsk Mazowiecki i Tłuszcz do Ostrołęki oraz uruchomiono kolejkę wąskotorową marecką z Warszawy Targówka do Marek, a w roku 1899 przedłużono jej kursowanie do Radzymina. Na przełomie 1897 i 1898 roku uruchomiono linię kolejową Zegrze – Rembertów przez Strugę. Miała ona charakter strategiczny, łączyła garnizony wojskowe w Jabłonnie i Zegrzu z poligonem artyleryjskim w Rembertowie. Dzięki temu odcinkowi kolejowemu uzyskano połączenie kolei nadwiślańskiej z terespolską z pominięciem węzła warszawskiego.
W końcu XIX wieku hrabia Roniker, właściciel dóbr ząbkowskich od wybudowanych w Ząbkach dwóch cegielni poprowadził linię kolejową w kierunku warszawskiego Bródna. Służyła ona głownie do przewozu cegły. Cegielnie ząbkowskie zaopatrywały w cegłę rozbudowującą się wtedy szybko prawobrzeżną Warszawę.
W 1882 roku Anglicy z Bradfordu, bracia Briggs założyli w Markach wielką fabrykę, w której wyrabiano przędzę czesankową i przędzę wełnianą farbowaną. Fabryka zatrudniała początkowo 800 robotników, aby w 1991 roku osiągnąć zatrudnienie prawie 3000 osób. Fabrykanci dla robotników zbudowali osiedle domów mieszkalnych, szpital, szkołę i ochronki dla dzieci, a dla siebie piękny pałac nad rzeka Długą. Jan i Alfred Briggs przyczynili się również do wybudowania w Markach kościoła. Przędzalnia braci Briggsów była jedną z pierwszych fabryk w Królestwie Polskim, w której już w 1883 roku zainstalowano oświetlenie elektryczne. W pobliskim Pustelniku zbudowano dwie cegielnie, a kilka następnych w okolicach Radzymina. W Strudze powstał zakład metalowy. W 1898 roku z inicjatywy dziedzica Wołomina Henryka Wojciechowskiego powstała tam duża cegielnia, a w 1905 roku huta szkła oraz kilka mniejszych zakładów przemysłowych.
Poza wymienionymi zakładami na terenie powiatu radzymińskiego funkcjonowały również: browary w Radzyminie, Zagościńcu, Trojanach, kilka gorzelni, fabryka materiałów drzewnych wyposażona w maszynę parową koło Strachówki, fabryka wyrobów mosiężnych i bawełnianych oraz fabryka płótna lnianego i wyrobów wełnianych w Jadowie. Duże zasługi dla rozwoju Wołomina w tym zakresie położył architekt Henryk Konstanty Wojciechowski właściciel gruntów Wołomina i Krępego. Dobry klimat, lasy, bliskość Warszawy i dogodne z nią połączenie, sprzyjały budowie domów letniskowych. To wtedy przybył do Wołomina znajomy Henryka Wojciechowskiego, geograf i publicysta Wacław Nałkowski, który zbudował pod Wołominem dom rozsławiony w twórczości jego córki Zofii Nałkowskiej jako „dom nad łąkami”. Gośćmi Nałkowskich było wielu słynnych Polaków, przedstawicieli życia umysłowego i artystycznego.
W 1912 roku architekt Tadeusz Tołwiński stworzył projekt uczynienia z Ząbek miasta – ogrodu. W Ząbkach zamieszkali między innymi:, gen. Kazimierz Sosnkowski, pisarka Magdalena Samozwaniec oraz aktorka Maria Przybyłko-Potocka i reżyser Arnold Szyfman.
Ruchy obywatelskie
Tłuszcz i okolice były bardzo silnym ośrodkiem ruchu ludowego. Tworzono Kółka Rolnicze im. Stanisława Staszica. Oprócz Tłuszcza działały one w gminie Jadów, we wsiach Borki i Sitne, w Klembowie oraz na terenie gminy Międzyleś we wsiach Mokra Wieś i Łysobyki. W latach 1906 –1908 w Tłuszczu wydawane było pismo „Siewba”. Głosiło ono hasło „przez oświatę, dobrobyt, jedność do siły ludu, narodu i Ojczyzny”.
Na podatny grunt w powiecie radzymińskim natrafiła inicjatywa Kościoła tworzenia Parafialnych Związków Katolickich. Głównym ich celem było zakładanie parafialnych bibliotek i czytelni, szkół ludowych z polskim językiem wykładowym oraz innych instytucji społecznych. Takie związki działały w parafiach jadowskiej, kobyłkowskiej i postolińskiej, a parafialne biblioteki również w Klembowie, Poświętnym, Sulejowie, Tłuszczu i Radzyminie. Prezesem Archidiecezjalnego Komitetu Związku w Warszawie był hrabia Zdzisław Zamoyski z Jadowa.
1 sierpnia 1914 roku władze rosyjskie zabiegając o popularność Polaków zezwoliły na utworzenie lokalnych komitetów obywatelskich, mających zajmować się organizacją zaopatrzenia ludności w niezbędne artykuły przemysłowe i rolne oraz pomagać ofiarom wojny. Komitety te były namiastką przyszłego samorządu. Centralny Komitet Obywatelski powstał 1 sierpnia 1914 roku w Warszawie a pierwszy lokalny Komitet w Królestwie Polskim 10 sierpnia w Wołominie. Powiatowy Komitet Obywatelski w Radzyminie rozpoczął swoją działalność 21 września tegoż roku. Organami porządkowymi Komitetów była powołana przez nie Straż Obywatelska. Komitety wiele uwagi poświęcały opiece zdrowotnej, organizowały szpitale i ambulatoria, przeprowadzały masowe szczepienia przeciw ospie, kontrolowały stan sanitarny sklepów spożywczych.
Ku niepodległości
Na początku sierpnia 1915 roku rejon powiatu znalazł się pod okupacją niemiecką. Niemcy przystąpili do odbudowy zniszczeń na linii kolei petersburskiej. Naprawiano stacje, mosty, drogi dojazdowe oraz dostosowywano tory do europejskich rozmiarów. W 1916 roku okupanci niemieccy połączyli powiaty radzymiński i miński w jeden powiat miński. Natomiast powiat warszawski podzielili na miejski, obejmujący Warszawę i ziemski. Do powiatu warszawskiego ziemskiego przyłączyli odłączone od radzymińskiego: gminę Ręczaje wraz z Wołominem i Kobyłką, Radzymin, połowę gminy Klembów i część gminy Małopole. Po odzyskaniu niepodległości w listopadzie 1918 roku przywrócone zostały w dawnych granicach powiaty radzymiński, miński i warszawski.
Jeszcze przed wybuchem wojny na terenie powiatu radzymińskiego powstawały niepodległościowe komórki konspiracyjne. Głównie były to drużyny strzeleckie, które organizował Franciszek Kominek ze wsi Turze. Po odbyciu w 1913 roku szkolenia w Szkole Podchorążych „Strzelca” wrócił na teren powiatu, aby rozpocząć ich organizację. W Wołominie nawiązał kontakt z prezesem Narodowego Związku Chłopskiego Januszem Lewańskim, z którego pomocą zorganizował sporą grupę młodzieży. Młodsi utworzyli sekcję kolporterów prasy podziemnej, a starsi drużynę „Strzelca”. Dwie podobne drużyny powstały w mieście i gminie Radzymin. Dowodził nimi Julian Dudziński, student Szkoły Wawelberga i nauczyciel Leopold Rusiniak. Wkrótce podobne drużyny powstały w Klembowie, Międzylesiu i Tłuszczu. Po wybuchu wojny i powstaniu Polskiej Organizacji Wojskowej drużyny te podporządkowały się tej organizacji. Silna drużyna POW istniała też w Postoliskach. Kierował nią młody nauczyciel Feliks Tarczyński. Dysponowała ona maszyną drukarską i powielaczem, na których drukowano ulotki i biuletyny informacyjne. Oddziały POW na terenie powiatu w dniach 10 i 11 listopada 1918 roku czynnie włączyły się w akcje rozbrajania Niemców. Ich posterunki rozbrajano między innymi w Radzyminie, Tłuszczu i Wołominie. W akcjach tych czynny udział brali członkowie straży ogniowej
Po odzyskaniu niepodległości w listopadzie 1918 roku przywrócone zostały w dawnych granicach powiaty radzymiński i warszawski. W Radzyminie jeszcze w końcu tego roku rozpoczął działalność powiatowy samorząd. Początek niepodległości był bardzo pomyślny dla Wołomina. Na mocy dekretu Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego 4 lutego 1919 roku osada Wołomin otrzymała prawa miejskie. Pierwszym burmistrzem został dotychczasowy wójt Józef Lewański.
W sierpniu 1920 roku tereny naszego powiatu były miejscem wielkiej Bitwy Warszawskiej. Tędy szło główne uderzenie bolszewików na stolicę. Już w lipcu 1920 roku w związku ze zmianą sytuacji na froncie wojennym i spodziewanym odwrotem wojsk polskich w kierunku Warszawy, z inicjatywy radzymińskiego starosty Władysława Korsaka powstał 150 osobowy Powiatowy Komitet Pogotowia Wojennego. Zorganizował on w Radzyminie, Wołominie i Tłuszczu punkty żywnościowe dla żołnierzy i uchodźców. Organizowano również liczne biura werbunkowe do wojska.
Po decyzji Naczelnego Wodza o przeniesieniu walnej bitwy nad Wisłę zaczęto organizować polskie linie obrony na tak zwanym przedmościu warszawskim. Pierwsza linia przebiegała od miejscowości Rynia nad Bugiem, wzdłuż rzeki Rządzy do Kraszewa i stąd przez Rżyska, Helenów, Małą Czarną, Lipiny, Leśniakowiznę do Wiązowny i dalej przez Otwock i Karczew aż do Wisły. Druga linia biegła od Ryni do fortu w Beniaminowie i dalej skrajem wzgórz wydmowych przez Wólkę Radzymińską, Strugę do Nadmy a stąd koło Rembertowa do Wiązowny i dalej aż do styku z pierwszą linią obrony. Przy kopaniu rowów strzeleckich i budowie umocnień aktywny udział brała miejscowa ludność.
Atak na Warszawę rozpoczęli bolszewicy wieczorem 13 sierpnia przełamując pierwszą linię polskiej obrony w rejonie Kraszewa i Wiktorowa i zdobywając tego dnia wieczorem Radzymin. Od tego dnia aż do wieczora 15 sierpnia miasto było miejscem krwawych walk. Przechodziło czterokrotnie z rąk do rąk. Do historii przeszły również ciężkie boje o Ossów 14 sierpnia, gdzie poległ kapelan Legii Akademickiej, ksiądz major Ignacy Skorupka i o Wólkę Radzymińską, gdzie zginął kapitan Stefan Pogonowski. Wyłom w drugiej linii polskiej obrony w rejonie Wólki Radzymińskiej był najbardziej tragicznym momentem w całej bitwie pod Warszawą. Wojska bolszewickie znalazły się zaledwie o 15 kilometrów od Stolicy. Ostatecznie zdobycie Radzymina wieczorem 15 sierpnia, w dzień Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny wraz z manewrem, w dzień później, Naczelnego Wodza znad Wieprza przesądziło o polskim zwycięstwie w Bitwie Warszawskiej i było przełomem w całej wojnie polsko – sowieckiej.
Czasy II Rzeczpospolitej były okresem rozwoju gospodarczo – społecznego. W regionie największy rozwój przeżywały miejscowości podwarszawskie a szczególnie Wołomin, gdzie funkcjonowały dwie huty szkła i kilkanaście innych zakładów przemysłowych. W Zielonce powstał Wojskowy Instytut Techniczny, którego częstym gościem był Marszałek Józef Piłsudski. Powstawały liczne stowarzyszenia społeczne. W 1923 roku utworzono kluby sportowe: „Mazur” w Radzyminie i „Huragan” w Wołominie. W 1920 roku przy Szkole Podstawowej w Wołominie powstała I Drużyna Harcerska im. Króla Władysława Łokietka oraz stowarzyszenie „Przyjaciele Wołomina”.
Dobrze rozwijało się szkolnictwo. W powiecie funkcjonowało kilka gimnazjów. W Radzyminie działały kolejno: Państwowe Seminarium Nauczycielskie Żeńskie, Państwowe Seminarium dla Ochroniarek i Państwowe Seminarium dla Wychowawczyń Przedszkoli. Działały też różne stowarzyszenia związane ze szkołą oraz Polska Macierz Szkolna.
W światowej wojnie
Już 1 września 1939 roku nad terenem powiatu rozgrywały się walki powietrzne. Zbombardowane zostały Radzymin i Wołomin oraz dworzec kolejowy w Tłuszczu. 11 września Niemcy zajęli Tłuszcz, 13 Radzymin a 14 Wołomin. W końcu września przez teren powiatu z Puszczy Białej przechodził oddział majora Henryka Dobrzańskiego „Hubala. Od 27 października 1939 roku region administracyjnie należał do dystryktu warszawskiego Generalnej Guberni. Gubernator warszawski Ludwig Fischer przeprowadził zmiany w administracji terenowej przyłączając między innymi powiat radzymiński do warszawskiego. Jedną z jego części stanowił powiat Warszawa Wieś – radzymiński. Z powodu znacznej odległości siedziby starosty warszawskiego od południowo – wschodniej części byłego powiatu radzymińskiego Niemcy utworzyli w Radzyminie tak zwany Landkomisariat. W skład jego weszły miasta Radzymin i Wołomin oraz gminy Jadów, Kamieńczyk, Klembów, Kobyłka, Małopole, Międzyleś, Radzymin – wieś, Ręczaje, Strachówka, Tłuszcz, Wołomin – wieś i Zabrodzie. Porządku okupacyjnego w powiecie strzegły oddziały żandarmerii, przeznaczone głownie do działania na wsi oraz policja ochronna (Schutzpolizei) z 17 i 23 pułków policji z siedzibami w Radzyminie i Wołominie. Posterunki żandarmerii stacjonowały w Radzyminie i Tłuszczu. Poza tym w Radzyminie Niemcy utworzyli komórkę Służby Specjalnej (Sanderdienst) i sąd doraźny.
Od 1942 roku rozpoczęto likwidację gett. 26 maja zlikwidowano getto w Tłuszczu, we wrześniu w Jadowie. Szczególnie tragiczna była likwidacja getta w Wołominie. Część jego mieszkańców rozstrzelano na miejscu, a pozostałych przewieziono do getta warszawskiego. Większość Żydów z pozostałych gett, w tym z dużego getta radzymińskiego, zamordowano w obozie zagłady w Treblince.
Od początku okupacji na terenie powiatu zaczął organizować się podziemny ruch oporu. Najpierw była to partyzantka powrześniowa, którą reprezentowała głównie Organizacja Wojskowa „Wilki”. Na początku 1940 roku ukonstytuowały się w powiecie struktury Związku Walki Zbrojnej. Siedzibą komendy powiatowej ZWZ był Wołomin. Konspiracyjną działalność na terenie powiatu prowadziła też Narodowa Organizacja Wojskowa podlegająca Stronnictwu Narodowo-Demokratycznemu. Ośrodkami działalności NOW były Wołomin, Radzymin, Kobyłka i Jadów. Część żołnierzy tej organizacji w 1942 roku włączyła się do Armii Krajowej, a druga część działała w nowoutworzonych Narodowych Siłach Zbrojnych. Ośrodkiem NSZ był Wołomin, a oddziały tej organizacji działały w Jadowie, Ręczajach, Strachówce, Międzylesiu i Kobyłce. W wyniku podjętych na naradzie przywódców KOP, ZWZ i NOW decyzji, na terenie powiatu powstała Armia Krajowa.
Organizował się również konspiracyjny ruch ludowy. Na przełomie 1939 i 1940 roku na terenie powiatu powstała Chłopska Organizacja Wojskowa „Racławice”. Próby utworzenia konspiracyjnych organizacji w powiecie radzymińskim podjęli też komuniści. W Markach i Ząbkach powstały koła organizacji „Sierp i Młot”. W lipcu 1944 roku oddziały Armii Krajowej z radzymińskiego Obwodu „Rajski Ptak” przystąpiły do Akcji „Burza”. 29 lipca tego roku na teren powiatu radzymińskiego wkroczyły wojska sowieckie. Następnego dnia ich czołgi z 3 Korpusu Pancernego 2 Armii zajęły Wołomin, Kobyłkę i Radzymin. Miejscowości te oraz Tłuszcz już nieco wcześniej zostały opanowane przez jednostki Armii Krajowej. Do tej akcji włączył się również oddział specjalny Batalionów Chłopskich.
W związku z wyzwoleniem południowych terenów Obwodu, jednostki AK uczestniczące w Akcji „Burza” zostały przemianowane na pododdziały 32 Pułku Piechoty Armii Krajowej, wchodzącego w skład 8 Dywizji. Działania bojowe w ramach „Burzy” zbiegły się czasie z walkami, które prowadził na naszym terenie sowiecki 3 Korpus Pancerny. Bitwa, jaka toczyła się w rejonie Radzymina i Wołomina, była największą bitwą pancerną na ziemiach polskich w II wojnie światowej. Zakończyła się ona klęską 3 Korpusu. Na polach bitwy pozostało około 300 zniszczonych czołgów sowieckich. 15 sierpnia 1944 roku wojska sowieckie zajęły Tłuszcz. Część żołnierzy AK i innych niepodległościowych organizacji przeszła z powrotem do konspiracji.
Nowy Powiat Wołomiński
Po „wyzwoleniu” przeprowadzono zmiany w administracji państwowej. W regionie warszawskim były one niewielkie. Przywrócono w dawnych granicach Powiat Radzymiński. W 1952 roku siedzibę starostwa przeniesiono z Radzymina do Wołomina. Do powiatu dołączono wtedy gminy Marki i Ząbki.
W wyniku reformy administracji w 1975 roku powiaty uległy likwidacji. Odtworzono je już w III wolnej Rzeczpospolitej. Powiat Wołomiński, jak wszystkie powiaty w Polsce, rozpoczął swoją działalność 1 stycznia 1999 roku. Terytorialnie różni się nieco od byłych powiatów radzymińskiego i wołomińskiego. Największy ubytek nastąpił w jego części północno – wschodniej, gdzie gminę Zabrodzie, która była związana z naszym regionem włączono do Powiatu Wyszkowskiego.
Od jesieni 1981 roku na naszym terenie tworzone były komórki NSZZ „Solidarność”. Najaktywniej działały one w Radzyminie i Wołominie. Wybrane w 1990 roku, w pierwszych wolnych wyborach samorządy gminne i miejskie rozpoczęły okres działań, które przyczyniły się do rozwoju wielu miejscowości regionu. 13 czerwca 1999 roku region nawiedził Ojciec Święty – Jan Paweł II. Na Cmentarzu Żołnierzy Polskich 1920 roku w Radzyminie modlił się na mogiłach Bohaterów wojny 1920 roku i spotkał się z żyjącymi Weteranami tej wojny.
Po włączeniu w 1526 roku Mazowsza do Korony miejscowości regionu znalazły się w województwie mazowieckim, w jego ziemiach warszawskiej i nurskiej. Do powiatu i ziemi warszawskiej należały Radzymin, Słupno, Zielonka, Ząbki, Kobyłka, Wołomin, Lipiny, Ręczaje, Klembów, Jasienica, Międzyleś. W skład powiatu kamienieckiego ziemi nurskiej weszły Jadów, Tłuszcz, Postoliska, Mokra Wieś, Sulejów, Dąbrówka. Taki podział przetrwał aż do III rozbioru Polski.
Włączenie Mazowsza do Korony przyczyniło się do awansu mazowieckiej szlachty. Król Zygmunt Stary przywilejem w 1529 roku zatwierdził jej żądania. Region zdominowany był przez drobną szlachtę. Nieliczne tylko miejscowości jak Ząbki zwane wtedy Wolą Ząbkowską, Słupno, Tłuszcz zwany Tłuśćcem, Jadów, Chrzęsne, Siwki na terenie dzisiejszej Zielonki, Sitne, Zawiszyn oraz Myszadła stanowiły majątki królewskie. Także rozległe lasy należały do monarchy. Pozostałe ziemie były we władaniu szlachty. Wśród rodów szlacheckich byli między innymi Klembowscy, Wołomińscy, Radzymińscy, Kobylscy, Nakwascy, Ręczajscy, Szymanowscy, Zaliwscy, Rzeczkowscy. Nieliczni tylko przedstawiciele tych rodów sprawowali różne lokalne urzędy, kwalifikując się do grona arystokracji. Stan szlachecki w naszej części Mazowsza stanowiła w zdecydowanej większości szlachta drobna i uboga mająca niewiele ziemi i zamieszkująca liczne zaścianki. Szlacheckimi miejscowościami były między innymi: Załubice, Łosie, Guzowatka, Chajęty, Dąbrówka, Dębinki, Mokra Wieś, Szewnica, Miąse, Klembów, Ostrówek, Duczki, Wołomin, Lipiny, Poświętne, Ręczaje, Kobyłka, Czarna, Marki, Nadma. Miasto Radzymin od chwili powstania należało do znanych polskich rodów arystokratycznych: Leszczyńskich, Bielińskich, Czartoryskich, Raczyńskich i Lubomirskich.
Region położony w głębi zjednoczonego państwa, daleko od granic, rozwijał się wprawdzie wolno, ale dość systematycznie, zwłaszcza w XVI i na początku XVII wieku, gdy Warszawa była już stolicą Polski. Dopiero „potop” szwedzki przyniósł mu duże zniszczenia. Garnizon szwedzki stacjonujący w Stolicy dokonywał wypadów w okolice, grabiąc i zdobywając zaopatrzenie. Z Pragi wiodły wtedy liczne drogi na wschód. Nimi poruszały się wojska szwedzkie. Jedna z nich wiodła przez Ząbkowską Wolę, Turów, Wołomin, Klembów i dalej aż na Litwę. Podczas jednego z wypadów Szwedzi zniszczyli Klembów oraz kilka innych miejscowości. W Klembowie spalili stary drewniany kościół. Ucierpiał od nich również i Radzymin.
Pospolite ruszenie szlachty mazowieckiej wspierane przez chłopów brało udział w odbiciu Warszawy z rąk szwedzkich w czerwcu 1656 roku. W czasie walk o Stolicę działania wojenne toczyły się również na przedpolach Ząbkowskiej Woli i Marek. Na początku XVIII wieku podczas wojny północnej Szwedzi po raz drugi nawiedzili region. Ich armia maszerując z Litwy na Warszawę przechodziła przez Radzymin i Marki. Podjazdy szwedzkie grabiły okolice, zbierając żywność, konie i bydło dla głównej armii. Splądrowały wtedy Wołomin, Kobyłkę i Klembów.
Rozkwit Radzymina i Kobyłki
W 2 połowie XVIII wieku, szczególnie po I rozbiorze Polski, ożywienie polityczne i gospodarcze objęło również obecny Powiat Wołomiński. Szczególnie rozwinął się Radzymin, kiedy jego właścicielką została księżna Eleonora Czartoryska, żona Michała Czartoryskiego – wielkiego kanclerza litewskiego i wujenka króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Księżna wybudowała w mieście okazały pałac w pięknym otoczeniu parkowym, ufundowała kościół oraz budynek, w którym powstała pierwsza szkoła elementarna i przytułek dla ubogich. Wydała też unikalny w skali kraju „Zbiór praw i powinności dworu wobec mieszczan i obowiązków tychże wobec dworu”. Radzymin otrzymał od króla przywilej odbywania cotygodniowych targów w środy oraz potwierdzenie 4 jarmarków nadanych przez króla Władysława IV Wazę. Częstymi gośćmi księżnej byli: król Stanisław August Poniatowski oraz uczestnicy obiadów czwartkowych. Proboszczem radzymińskim był wtedy wybitny działacz Komisji Edukacji Narodowej ksiądz Kazimierz Narbutt.
Drugą miejscowością, która przeżywała wtedy rozwój była Kobyłka. W 1776 roku Gautie de Salgues zorganizował tu szkołę rolniczą, a około roku 1781 kolejny właściciel Kobyłki, hrabia Aleksander Unrug założył „persjarnię”, wytwarzającą pasy jedwabne i złociste – kontuszowe oraz dla gwardii koronnej. Konkurowały one z innymi tego typu wyrobami, szczególnie pasami wytwarzanymi w Słucku i Buczczu. Główną rolę w manufakturze odgrywali Francuz, Szczepan Filsjean i Franciszek Solimand. Z fundacji biskupa Marcina Załuskiego architekci włoscy Guido Antonio Longhi i Jakub Fontana zbudowali piękną świątynię w stylu późnego baroku, uchodzącą za jedną z najcenniejszych budowli sakralnych w Polsce.
W Powstaniu Kościuszkowskim społeczeństwo regionu wykazało patriotyczną postawę. W kwietniu 1794 roku w czasie Insurekcji Warszawskiej mieszkańcy Kobyłki, głównie robotnicy manufaktury Filsjeana, wypędzili z miasta stacjonujący tam oddział Kozaków. 26 października 1794 r. pod Kobyłką stoczono wielką bitwę z korpusem wojsk rosyjskich dowodzonym przez generała Aleksandra Suworowa. Żołnierze polscy z dywizji gen. Jana Meyena i gen. Stanisława Byszewskiego po zaciętej bitwie ulegli przeważającym wojskom rosyjskim. Poległo około 450 powstańców, a do niewoli dostało się 44 oficerów i około 800 żołnierzy. Bohaterska postawa powstańców pod Kobyłką osłoniła odwrót na Pragę pozostałym wojskom korpusu gen. Stanisława Mokronowskiego i umożliwiła obronę Pragi.
Prusko - austriacka agresja
W wyniku trzeciego rozbioru Polski w 1795 roku region został podzielony między Prusy i Austrię. Linia podziału przebiegała w pobliżu Warszawy. Marki, Zielonka i Ząbki znalazły się w zaborze pruskim a pozostałe tereny z Radzyminem, Kobyłką i Wołominem w zaborze austriackim. Komory celne austriackie umieszczono w Kobyłce, Wólce Radzymińskiej i Kuligowie. Tereny należące do zaboru austriackiego weszły w skład nowego powiatu stanisławowskiego, należącego do cyrkułu (województwa) siedleckiego. Stanowił on część tak zwanej Nowej Galicji. Prusacy natomiast z pogranicznych ziem Mazowsza utworzyli tak zwane Prusy Nowowschodnie. Część z nich stanowił dystrykt warszawski, obejmujący między innymi miejscowości wchodzące w skład zaboru pruskiego.
Po klęsce Prus w wojnie z Napoleonem ziemie zaboru pruskiego na Mazowszu znalazły się w Księstwie Warszawskim. Weszły one w skład departamentu warszawskiego. Taka sytuacja trwała do zwycięskiej wojny z Austrią w 1809 roku. W wojnie tej dużą rolę odegrała bitwa pod Radzyminem. Po nierozstrzygniętej bitwie pod Raszynem Polacy opuścili Warszawę, oddając ją w ręce Austriaków, ale po przeprawie przez Wisłę podjęli znów działania wojskowe przeciw wojskom austriackim na kierunku radzymińskim. W nocy z 25 na 26 kwietnia 1809 roku grupa wojsk gen. Jana Henryka Dąbrowskiego zaatakowała Radzymin, gdzie stacjonowały 2 bataliony piechoty austriackiej złożone z Wołochów i 2 szwadrony huzarów. Na miasto uderzył przedni oddział dowodzony przez pułkownika Jana Sierawskiego. Po ciężkiej kilkugodzinnej walce Radzymin został zdobyty. Zwycięska bitwa o Radzymin zapoczątkowała pomyślną dla Polaków ofensywę na prawym brzegu Wisły, a w dalszej konsekwencji udaną batalię wojsk Księstwa Warszawskiego dowodzonych przez księcia Józefa Poniatowskiego, która doprowadziła do przyłączenia do Księstwa ziem trzeciego zaboru austriackiego.
Po zwycięskiej wojnie cała tak zwana Nowa Galicja włączona została w skład Księstwa Warszawskiego. Departament warszawski poszerzony został do Liwca i objął cały nasz region, należący od tego czasu do powiatu stanisławowskiego. Taki podział utrzymał się również po upadku Napoleona i likwidacji Księstwa Warszawskiego.
W roku 1812 przez teren powiatu przechodziła część wojsk francuskich w wielkiej wyprawie na Moskwę. Pamiątką tego są funkcjonujące do dziś nazwy związane z tym wydarzeniem: „trakt napoleoński” – szeroki gościniec przebiegający częściowo przez teren obecnego powiatu, „dołek napoleoński” koło Radzymina, oraz stare domy, w których rzekomo miał zatrzymywać się Napoleon w czasie wyprawy na Moskwę.
Po utworzeniu w 1815 roku Królestwa Polskiego powiat stanisławowski znalazł się w województwie mazowieckim, obejmującym południową część Mazowsza do Bugu i zakola Wisły pod Modlinem. Marki i Ząbki weszły w skład powiatu warszawskiego tego województwa.
Walki powstańcze
Królestwo Polskie w latach 1815 – 1830 przeżywało szybki rozwój. Ożywił się nieco Radzymin dzięki polityce gospodarczej jego właściciela księcia Edwarda Lubomirskiego oraz napływowi osadników niemieckich i Żydów, którzy rozwinęli handel i rzemiosło. Duży rozwój przeżywał Jadów. Dzięki staraniom jego właściciela hrabiego Stanisława Zamoyskiego w 1823 roku otrzymał prawa miejskie. W mieście powstały fabryki sukna, papieru i perkali. Nastąpił również postęp w rolnictwie. Dzięki światłym dziedzicom Jadowa, Ręczaj, Poświętnego, Woli Cygowskiej, Klembowa, Radzymina i Wołomina wprowadzono nowe uprawy ziemniaków, roślin pastewnych i przemysłowych, rozwijano hodowlę bydła rasowego, stosowano maszyny rolnicze. W niektórych majątkach następowało przejście od trójpolówki do płodozmianu, zamieniono też pańszczyznę na czynsze. Szczególne zasługi na tym polu położyli Prot Lelewel, Stanisław i Andrzej Zamoyscy, Ludwik Meyer, gen. Franciszek Żymirski i książę Edward Lubomirski.
Powstanie Listopadowe, które wybuchło w Warszawie 29 listopada 1830 roku, a zimą i wiosną 1831 roku przerodziło się w regularną wojnę polsko – rosyjską objęło swoim zasięgiem również część obecnego powiatu, przylegającą bezpośrednio do Warszawy. Działania wojenne dotykały Marek, Ząbek i Zielonki. Szczególnie Ząbki objęte zostały działaniami wojskowymi podczas sławnej bitwy o Olszynkę Grochowską. Dziedzic Klembowa gen. Franciszek Żymirski był jednym z dowódców tego powstania i bohaterem bitwy pod Grochowem, gdzie został śmiertelnie ranny. Major Leon Drewnicki – dziedzic Drewnicy koło Ząbek, uczestnik kampanii napoleońskiej 1812 roku i bitwy pod Lipskiem w 1813 roku, w czasie Powstania Listopadowego utworzył oddział partyzancki, którym osobiście dowodził. Brał udział, wraz ze swoim oddziałem, w bitwie pod Grochowem. Swoimi działaniami przyczynił się też do zwycięstwa wojsk powstańczych pod Wawrem i w całej wiosennej kampanii. Za swoje czyny wojenne był odznaczany Krzyżem Virtuti Militari.
W 1837 roku województwa zamieniono na gubernie. Region znalazł się w guberni warszawskiej. W niektórych miejscowościach stacjonowały oddziały rosyjskie. Po okresie wzmożonych represji życie gospodarcze i kulturalne stopniowo odżywało. W 1845 roku otwarto w Radzyminie Instytut Nauczycieli Elementarnych. Na ożywienie gospodarcze duży wpływ miało wybudowanie drogi bitej z Warszawy do Radzymina, która dalej łączyła Warszawę z Wyszkowem i Białymstokiem oraz oddanie do użytku w 1862 roku linii kolejowej Warszawa – Petersburg. Ta druga inwestycja przebiegająca przez Ząbki, Zielonkę, Wołomin i Tłuszcz miała zasadnicze znaczenie dla rozwoju Wołomina i innych miejscowości znajdujących się przy trasie kolei.
W czasie Powstania Styczniowego rejon powiatu był dogodnym terenem do prowadzenia działań partyzanckich.
Najaktywniej na tym terenie działał oddział naczelnika powstańczego powiatu stanisławowskiego majora Józefa Jankowskiego liczący prawie 100 partyzantów. Stoczył on potyczki z oddziałami rosyjskimi pod Nieporętem. Markami, Radzyminem i Międzylesiem. Za udział w powstaniu Rosjanie rozstrzelali czterech mieszkańców Radzymina w dzielnicy miasta zwanej „Grudkami”. Dwie zbiorowe mogiły powstańcze znajdują się w Boruczy koło Międzylesia, a pojedyncze groby powstańców na różnych cmentarzach.
Uprzemysłowienie
W 1869 roku prawa miejskie utracił Jadów. Przeprowadzono też zmiany w administracji. W 1867 roku Powiat Stanisławowski, do którego należała większa część naszego regionu podzielono na powiaty radzymiński i nowomiński. Poza Ząbkami i Markami, które pozostały w powiecie warszawskim reszta miejscowości regionu należała do powiatu radzymińskiego. Taki stan administracji przetrwał aż do I wojny światowej. Dzięki pracy Leona Bokiewicza, lekarza z Jadowa mamy dokładne informacje o powiecie radzymińskim sprzed 130 lat. W 1872 roku powiat obejmował 9 gmin: Radzymin (z Kobyłką), Klembów, Małopole, Ręczaje (z Wołominem), Międzyleś, Zabrodzie, Rudzienki, Strachówkę i Jadów. Znajdowało się w nim łącznie 309 wsi i osad, 99 folwarków oraz jedno miasto Radzymin. Ludności w powiecie było wtedy 44.942 osoby, w tym 4.441 Żydów i 3.155 protestantów – kolonistów niemieckich.
Wyraźne przemiany cywilizacyjne dokonały się w regionie dopiero w ostatniej ćwierci XIX wieku. Po zniesieniu pańszczyzny i uwłaszczeniu chłopów w 1864 roku zaczął się okres szybkiego uprzemysłowienia i rozwoju gospodarki typu kapitalistycznego. Sprzyjały temu nowe linie kolejowe, ulepszane drogi oraz rozwój bliskiej Warszawy. W 1898 roku oddano do użytku szosę strużańską łączącą Legionowo ze Strugą. Przy końcu wieku powstały nowe linie kolejowe. W 1897 roku otwarto linię z Pilawy przez Mińsk Mazowiecki i Tłuszcz do Ostrołęki oraz uruchomiono kolejkę wąskotorową marecką z Warszawy Targówka do Marek, a w roku 1899 przedłużono jej kursowanie do Radzymina. Na przełomie 1897 i 1898 roku uruchomiono linię kolejową Zegrze – Rembertów przez Strugę. Miała ona charakter strategiczny, łączyła garnizony wojskowe w Jabłonnie i Zegrzu z poligonem artyleryjskim w Rembertowie. Dzięki temu odcinkowi kolejowemu uzyskano połączenie kolei nadwiślańskiej z terespolską z pominięciem węzła warszawskiego.
W końcu XIX wieku hrabia Roniker, właściciel dóbr ząbkowskich od wybudowanych w Ząbkach dwóch cegielni poprowadził linię kolejową w kierunku warszawskiego Bródna. Służyła ona głownie do przewozu cegły. Cegielnie ząbkowskie zaopatrywały w cegłę rozbudowującą się wtedy szybko prawobrzeżną Warszawę.
W 1882 roku Anglicy z Bradfordu, bracia Briggs założyli w Markach wielką fabrykę, w której wyrabiano przędzę czesankową i przędzę wełnianą farbowaną. Fabryka zatrudniała początkowo 800 robotników, aby w 1991 roku osiągnąć zatrudnienie prawie 3000 osób. Fabrykanci dla robotników zbudowali osiedle domów mieszkalnych, szpital, szkołę i ochronki dla dzieci, a dla siebie piękny pałac nad rzeka Długą. Jan i Alfred Briggs przyczynili się również do wybudowania w Markach kościoła. Przędzalnia braci Briggsów była jedną z pierwszych fabryk w Królestwie Polskim, w której już w 1883 roku zainstalowano oświetlenie elektryczne. W pobliskim Pustelniku zbudowano dwie cegielnie, a kilka następnych w okolicach Radzymina. W Strudze powstał zakład metalowy. W 1898 roku z inicjatywy dziedzica Wołomina Henryka Wojciechowskiego powstała tam duża cegielnia, a w 1905 roku huta szkła oraz kilka mniejszych zakładów przemysłowych.
Poza wymienionymi zakładami na terenie powiatu radzymińskiego funkcjonowały również: browary w Radzyminie, Zagościńcu, Trojanach, kilka gorzelni, fabryka materiałów drzewnych wyposażona w maszynę parową koło Strachówki, fabryka wyrobów mosiężnych i bawełnianych oraz fabryka płótna lnianego i wyrobów wełnianych w Jadowie. Duże zasługi dla rozwoju Wołomina w tym zakresie położył architekt Henryk Konstanty Wojciechowski właściciel gruntów Wołomina i Krępego. Dobry klimat, lasy, bliskość Warszawy i dogodne z nią połączenie, sprzyjały budowie domów letniskowych. To wtedy przybył do Wołomina znajomy Henryka Wojciechowskiego, geograf i publicysta Wacław Nałkowski, który zbudował pod Wołominem dom rozsławiony w twórczości jego córki Zofii Nałkowskiej jako „dom nad łąkami”. Gośćmi Nałkowskich było wielu słynnych Polaków, przedstawicieli życia umysłowego i artystycznego.
W 1912 roku architekt Tadeusz Tołwiński stworzył projekt uczynienia z Ząbek miasta – ogrodu. W Ząbkach zamieszkali między innymi:, gen. Kazimierz Sosnkowski, pisarka Magdalena Samozwaniec oraz aktorka Maria Przybyłko-Potocka i reżyser Arnold Szyfman.
Ruchy obywatelskie
Tłuszcz i okolice były bardzo silnym ośrodkiem ruchu ludowego. Tworzono Kółka Rolnicze im. Stanisława Staszica. Oprócz Tłuszcza działały one w gminie Jadów, we wsiach Borki i Sitne, w Klembowie oraz na terenie gminy Międzyleś we wsiach Mokra Wieś i Łysobyki. W latach 1906 –1908 w Tłuszczu wydawane było pismo „Siewba”. Głosiło ono hasło „przez oświatę, dobrobyt, jedność do siły ludu, narodu i Ojczyzny”.
Na podatny grunt w powiecie radzymińskim natrafiła inicjatywa Kościoła tworzenia Parafialnych Związków Katolickich. Głównym ich celem było zakładanie parafialnych bibliotek i czytelni, szkół ludowych z polskim językiem wykładowym oraz innych instytucji społecznych. Takie związki działały w parafiach jadowskiej, kobyłkowskiej i postolińskiej, a parafialne biblioteki również w Klembowie, Poświętnym, Sulejowie, Tłuszczu i Radzyminie. Prezesem Archidiecezjalnego Komitetu Związku w Warszawie był hrabia Zdzisław Zamoyski z Jadowa.
1 sierpnia 1914 roku władze rosyjskie zabiegając o popularność Polaków zezwoliły na utworzenie lokalnych komitetów obywatelskich, mających zajmować się organizacją zaopatrzenia ludności w niezbędne artykuły przemysłowe i rolne oraz pomagać ofiarom wojny. Komitety te były namiastką przyszłego samorządu. Centralny Komitet Obywatelski powstał 1 sierpnia 1914 roku w Warszawie a pierwszy lokalny Komitet w Królestwie Polskim 10 sierpnia w Wołominie. Powiatowy Komitet Obywatelski w Radzyminie rozpoczął swoją działalność 21 września tegoż roku. Organami porządkowymi Komitetów była powołana przez nie Straż Obywatelska. Komitety wiele uwagi poświęcały opiece zdrowotnej, organizowały szpitale i ambulatoria, przeprowadzały masowe szczepienia przeciw ospie, kontrolowały stan sanitarny sklepów spożywczych.
Ku niepodległości
Na początku sierpnia 1915 roku rejon powiatu znalazł się pod okupacją niemiecką. Niemcy przystąpili do odbudowy zniszczeń na linii kolei petersburskiej. Naprawiano stacje, mosty, drogi dojazdowe oraz dostosowywano tory do europejskich rozmiarów. W 1916 roku okupanci niemieccy połączyli powiaty radzymiński i miński w jeden powiat miński. Natomiast powiat warszawski podzielili na miejski, obejmujący Warszawę i ziemski. Do powiatu warszawskiego ziemskiego przyłączyli odłączone od radzymińskiego: gminę Ręczaje wraz z Wołominem i Kobyłką, Radzymin, połowę gminy Klembów i część gminy Małopole. Po odzyskaniu niepodległości w listopadzie 1918 roku przywrócone zostały w dawnych granicach powiaty radzymiński, miński i warszawski.
Jeszcze przed wybuchem wojny na terenie powiatu radzymińskiego powstawały niepodległościowe komórki konspiracyjne. Głównie były to drużyny strzeleckie, które organizował Franciszek Kominek ze wsi Turze. Po odbyciu w 1913 roku szkolenia w Szkole Podchorążych „Strzelca” wrócił na teren powiatu, aby rozpocząć ich organizację. W Wołominie nawiązał kontakt z prezesem Narodowego Związku Chłopskiego Januszem Lewańskim, z którego pomocą zorganizował sporą grupę młodzieży. Młodsi utworzyli sekcję kolporterów prasy podziemnej, a starsi drużynę „Strzelca”. Dwie podobne drużyny powstały w mieście i gminie Radzymin. Dowodził nimi Julian Dudziński, student Szkoły Wawelberga i nauczyciel Leopold Rusiniak. Wkrótce podobne drużyny powstały w Klembowie, Międzylesiu i Tłuszczu. Po wybuchu wojny i powstaniu Polskiej Organizacji Wojskowej drużyny te podporządkowały się tej organizacji. Silna drużyna POW istniała też w Postoliskach. Kierował nią młody nauczyciel Feliks Tarczyński. Dysponowała ona maszyną drukarską i powielaczem, na których drukowano ulotki i biuletyny informacyjne. Oddziały POW na terenie powiatu w dniach 10 i 11 listopada 1918 roku czynnie włączyły się w akcje rozbrajania Niemców. Ich posterunki rozbrajano między innymi w Radzyminie, Tłuszczu i Wołominie. W akcjach tych czynny udział brali członkowie straży ogniowej
Po odzyskaniu niepodległości w listopadzie 1918 roku przywrócone zostały w dawnych granicach powiaty radzymiński i warszawski. W Radzyminie jeszcze w końcu tego roku rozpoczął działalność powiatowy samorząd. Początek niepodległości był bardzo pomyślny dla Wołomina. Na mocy dekretu Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego 4 lutego 1919 roku osada Wołomin otrzymała prawa miejskie. Pierwszym burmistrzem został dotychczasowy wójt Józef Lewański.
W sierpniu 1920 roku tereny naszego powiatu były miejscem wielkiej Bitwy Warszawskiej. Tędy szło główne uderzenie bolszewików na stolicę. Już w lipcu 1920 roku w związku ze zmianą sytuacji na froncie wojennym i spodziewanym odwrotem wojsk polskich w kierunku Warszawy, z inicjatywy radzymińskiego starosty Władysława Korsaka powstał 150 osobowy Powiatowy Komitet Pogotowia Wojennego. Zorganizował on w Radzyminie, Wołominie i Tłuszczu punkty żywnościowe dla żołnierzy i uchodźców. Organizowano również liczne biura werbunkowe do wojska.
Po decyzji Naczelnego Wodza o przeniesieniu walnej bitwy nad Wisłę zaczęto organizować polskie linie obrony na tak zwanym przedmościu warszawskim. Pierwsza linia przebiegała od miejscowości Rynia nad Bugiem, wzdłuż rzeki Rządzy do Kraszewa i stąd przez Rżyska, Helenów, Małą Czarną, Lipiny, Leśniakowiznę do Wiązowny i dalej przez Otwock i Karczew aż do Wisły. Druga linia biegła od Ryni do fortu w Beniaminowie i dalej skrajem wzgórz wydmowych przez Wólkę Radzymińską, Strugę do Nadmy a stąd koło Rembertowa do Wiązowny i dalej aż do styku z pierwszą linią obrony. Przy kopaniu rowów strzeleckich i budowie umocnień aktywny udział brała miejscowa ludność.
Atak na Warszawę rozpoczęli bolszewicy wieczorem 13 sierpnia przełamując pierwszą linię polskiej obrony w rejonie Kraszewa i Wiktorowa i zdobywając tego dnia wieczorem Radzymin. Od tego dnia aż do wieczora 15 sierpnia miasto było miejscem krwawych walk. Przechodziło czterokrotnie z rąk do rąk. Do historii przeszły również ciężkie boje o Ossów 14 sierpnia, gdzie poległ kapelan Legii Akademickiej, ksiądz major Ignacy Skorupka i o Wólkę Radzymińską, gdzie zginął kapitan Stefan Pogonowski. Wyłom w drugiej linii polskiej obrony w rejonie Wólki Radzymińskiej był najbardziej tragicznym momentem w całej bitwie pod Warszawą. Wojska bolszewickie znalazły się zaledwie o 15 kilometrów od Stolicy. Ostatecznie zdobycie Radzymina wieczorem 15 sierpnia, w dzień Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny wraz z manewrem, w dzień później, Naczelnego Wodza znad Wieprza przesądziło o polskim zwycięstwie w Bitwie Warszawskiej i było przełomem w całej wojnie polsko – sowieckiej.
Czasy II Rzeczpospolitej były okresem rozwoju gospodarczo – społecznego. W regionie największy rozwój przeżywały miejscowości podwarszawskie a szczególnie Wołomin, gdzie funkcjonowały dwie huty szkła i kilkanaście innych zakładów przemysłowych. W Zielonce powstał Wojskowy Instytut Techniczny, którego częstym gościem był Marszałek Józef Piłsudski. Powstawały liczne stowarzyszenia społeczne. W 1923 roku utworzono kluby sportowe: „Mazur” w Radzyminie i „Huragan” w Wołominie. W 1920 roku przy Szkole Podstawowej w Wołominie powstała I Drużyna Harcerska im. Króla Władysława Łokietka oraz stowarzyszenie „Przyjaciele Wołomina”.
Dobrze rozwijało się szkolnictwo. W powiecie funkcjonowało kilka gimnazjów. W Radzyminie działały kolejno: Państwowe Seminarium Nauczycielskie Żeńskie, Państwowe Seminarium dla Ochroniarek i Państwowe Seminarium dla Wychowawczyń Przedszkoli. Działały też różne stowarzyszenia związane ze szkołą oraz Polska Macierz Szkolna.
Już 1 września 1939 roku nad terenem powiatu rozgrywały się walki powietrzne. Zbombardowane zostały Radzymin i Wołomin oraz dworzec kolejowy w Tłuszczu. 11 września Niemcy zajęli Tłuszcz, 13 Radzymin a 14 Wołomin. W końcu września przez teren powiatu z Puszczy Białej przechodził oddział majora Henryka Dobrzańskiego „Hubala. Od 27 października 1939 roku region administracyjnie należał do dystryktu warszawskiego Generalnej Guberni. Gubernator warszawski Ludwig Fischer przeprowadził zmiany w administracji terenowej przyłączając między innymi powiat radzymiński do warszawskiego. Jedną z jego części stanowił powiat Warszawa Wieś – radzymiński. Z powodu znacznej odległości siedziby starosty warszawskiego od południowo – wschodniej części byłego powiatu radzymińskiego Niemcy utworzyli w Radzyminie tak zwany Landkomisariat. W skład jego weszły miasta Radzymin i Wołomin oraz gminy Jadów, Kamieńczyk, Klembów, Kobyłka, Małopole, Międzyleś, Radzymin – wieś, Ręczaje, Strachówka, Tłuszcz, Wołomin – wieś i Zabrodzie. Porządku okupacyjnego w powiecie strzegły oddziały żandarmerii, przeznaczone głownie do działania na wsi oraz policja ochronna (Schutzpolizei) z 17 i 23 pułków policji z siedzibami w Radzyminie i Wołominie. Posterunki żandarmerii stacjonowały w Radzyminie i Tłuszczu. Poza tym w Radzyminie Niemcy utworzyli komórkę Służby Specjalnej (Sanderdienst) i sąd doraźny.
Od 1942 roku rozpoczęto likwidację gett. 26 maja zlikwidowano getto w Tłuszczu, we wrześniu w Jadowie. Szczególnie tragiczna była likwidacja getta w Wołominie. Część jego mieszkańców rozstrzelano na miejscu, a pozostałych przewieziono do getta warszawskiego. Większość Żydów z pozostałych gett, w tym z dużego getta radzymińskiego, zamordowano w obozie zagłady w Treblince.
Od początku okupacji na terenie powiatu zaczął organizować się podziemny ruch oporu. Najpierw była to partyzantka powrześniowa, którą reprezentowała głównie Organizacja Wojskowa „Wilki”. Na początku 1940 roku ukonstytuowały się w powiecie struktury Związku Walki Zbrojnej. Siedzibą komendy powiatowej ZWZ był Wołomin. Konspiracyjną działalność na terenie powiatu prowadziła też Narodowa Organizacja Wojskowa podlegająca Stronnictwu Narodowo-Demokratycznemu. Ośrodkami działalności NOW były Wołomin, Radzymin, Kobyłka i Jadów. Część żołnierzy tej organizacji w 1942 roku włączyła się do Armii Krajowej, a druga część działała w nowoutworzonych Narodowych Siłach Zbrojnych. Ośrodkiem NSZ był Wołomin, a oddziały tej organizacji działały w Jadowie, Ręczajach, Strachówce, Międzylesiu i Kobyłce. W wyniku podjętych na naradzie przywódców KOP, ZWZ i NOW decyzji, na terenie powiatu powstała Armia Krajowa.
Organizował się również konspiracyjny ruch ludowy. Na przełomie 1939 i 1940 roku na terenie powiatu powstała Chłopska Organizacja Wojskowa „Racławice”. Próby utworzenia konspiracyjnych organizacji w powiecie radzymińskim podjęli też komuniści. W Markach i Ząbkach powstały koła organizacji „Sierp i Młot”. W lipcu 1944 roku oddziały Armii Krajowej z radzymińskiego Obwodu „Rajski Ptak” przystąpiły do Akcji „Burza”. 29 lipca tego roku na teren powiatu radzymińskiego wkroczyły wojska sowieckie. Następnego dnia ich czołgi z 3 Korpusu Pancernego 2 Armii zajęły Wołomin, Kobyłkę i Radzymin. Miejscowości te oraz Tłuszcz już nieco wcześniej zostały opanowane przez jednostki Armii Krajowej. Do tej akcji włączył się również oddział specjalny Batalionów Chłopskich.
W związku z wyzwoleniem południowych terenów Obwodu, jednostki AK uczestniczące w Akcji „Burza” zostały przemianowane na pododdziały 32 Pułku Piechoty Armii Krajowej, wchodzącego w skład 8 Dywizji. Działania bojowe w ramach „Burzy” zbiegły się czasie z walkami, które prowadził na naszym terenie sowiecki 3 Korpus Pancerny. Bitwa, jaka toczyła się w rejonie Radzymina i Wołomina, była największą bitwą pancerną na ziemiach polskich w II wojnie światowej. Zakończyła się ona klęską 3 Korpusu. Na polach bitwy pozostało około 300 zniszczonych czołgów sowieckich. 15 sierpnia 1944 roku wojska sowieckie zajęły Tłuszcz. Część żołnierzy AK i innych niepodległościowych organizacji przeszła z powrotem do konspiracji.
Nowy Powiat Wołomiński
Po „wyzwoleniu” przeprowadzono zmiany w administracji państwowej. W regionie warszawskim były one niewielkie. Przywrócono w dawnych granicach Powiat Radzymiński. W 1952 roku siedzibę starostwa przeniesiono z Radzymina do Wołomina. Do powiatu dołączono wtedy gminy Marki i Ząbki.
W wyniku reformy administracji w 1975 roku powiaty uległy likwidacji. Odtworzono je już w III wolnej Rzeczpospolitej. Powiat Wołomiński, jak wszystkie powiaty w Polsce, rozpoczął swoją działalność 1 stycznia 1999 roku. Terytorialnie różni się nieco od byłych powiatów radzymińskiego i wołomińskiego. Największy ubytek nastąpił w jego części północno – wschodniej, gdzie gminę Zabrodzie, która była związana z naszym regionem włączono do Powiatu Wyszkowskiego.
Od jesieni 1981 roku na naszym terenie tworzone były komórki NSZZ „Solidarność”. Najaktywniej działały one w Radzyminie i Wołominie. Wybrane w 1990 roku, w pierwszych wolnych wyborach samorządy gminne i miejskie rozpoczęły okres działań, które przyczyniły się do rozwoju wielu miejscowości regionu. 13 czerwca 1999 roku region nawiedził Ojciec Święty – Jan Paweł II. Na Cmentarzu Żołnierzy Polskich 1920 roku w Radzyminie modlił się na mogiłach Bohaterów wojny 1920 roku i spotkał się z żyjącymi Weteranami tej wojny.