Miasto i Gmina
Solec nad Wisłą

O najdawniejszych dziejach Solca nad Wisłą wiemy bardzo niewiele. Zalicza się on do grupy najstarszych ośrodków osadniczych w Polsce. Położony w pobliżu przejścia przez Wisłę historycznego traktu z Radomia i Kielc do Lublina, na południowo – wschodnim krańcu rozległej równiny denudacyjnej, tuż przy zboczach opadającej stromo ku szerokiej dolinie Wisły oraz wąskiej doliny Krępianki, w miejscu jej ujścia do Wisły. Położenie osady na wysokiej skarpie miało przede wszystkim charakter obronny. Stanowiła ona strategiczny punkt na mapie obronnej państwa. 

Nazwa Solec najprawdopodobniej wywodzi się od określenia sól, solić (sól – Solec, podobnie jak kamień – Kamieniec). Wszystkie też znane ze średniowiecza Solce dadzą się powiązać z pokładami soli lub słonymi źródłami albo też z handlem solą. Co do naszego Solca nad Wisłą, nic nie wiemy o eksploatacji soli w jego okolicy, pozostaje zatem tylko możliwość wiązania genezy jego nazwy z handlem solą. Nazwa osady Solec może pochodzić również od godła pieczęci rodu będącego właścicielem ziemi w okolicy (nazwa Solec pochodzi od słowa solea - podkowa u konia).

Najstarszy dokument dotyczący Solca pochodzący z 1136 roku informuje, że gród solecki stanowił uposażenie arcybiskupa gnieźnieńskiego. W wieku XIII przeszedł w ręce bożogrobców miechowskich, a następnie w 1325 r. w skład dóbr królewskich, ponieważ został wykupiony przez Władysława Łokietka. Osada stała się miastem za czasów Kazimierza Wielkiego. Wtedy również nastąpiło rozplanowanie miasta i budowa gotyckiego zamku, 
o którym informuje Janko z Czarnkowa, a następnie Jan Długosz. Zamek pierwotny zbudowano na skarpie wiślanej, jako siedzibę starostwaniegrodowego. Składał się z cylindrycznej wieży i budynku mieszkalnego oddzielonych przekopem od osady. Pełnił  funkcję obronną, ponieważ bronił przeprawy przez Wisłę i ochraniał spław wiślany. 

Dokumenty dotyczące przywileju lokacyjnego nie zachowały się. Informacje o zniszczeniu przywileju lokacyjnego można odnaleźć w dokumencie wystawionym przez króla Zygmunta I Starego w Krakowie w roku 1530, który informuje, iż przywileje miejskie Solca spłonęły w wielkim pożarze miasta wraz z innymi dokumentami miejskimi.  Z tego powodu nie jesteśmy w stanie ustalić konkretnej daty lokacji miasta Solec. Przybliżone daty graniczne lokacji miasta to 1334 - 1365 r. Z całą pewnością Solec miał prawa miejskie pod koniec XIV w., gdyż w 1394 r. Władysław Jagiełło nadał tamtejsze wójtostwo Janowi z Opatowa.

W okresie I Rzeczpospolitej obszar gminy Solec nad Wisłą (z miastem Solec lokowanym w XIV w.) położony był na terenie ziemi sandomierskiej w powiecie radomskim. Powiat ten utworzono w ziemi sandomierskiej w drugiej połowie XIV w. w okresie reform administracyjnych Kazimierza III Wielkiego. Od 1471 r. (reforma administracyjna Kazimierza Jagiellończyka) teren dzisiejszej gminy znajdował się w granicach administracyjnych województwa sandomierskiego, które istniało do 1772 roku. Prof. Andrzej Wyrobisz uważa, iż Solec jest przykładem udanej lokacji. Świadczą o tym liczne przywileje nadane miastu. Władysław Jagiełło nadał solczanom trzy ważne przywileje. Przywilejem  z 15 września 1412 r. Jagiełło zezwolił na odbywanie w Solcu dwa razy do roku jarmarków (na Boże Ciało i na Wniebowzięcie NMP) z wszystkimi uprawnieniami przysługującymi jarmarkom w innych miastach polskich. Drugi przywilej wydany pod tą samą datą nadawał solczanom prawo hurtowej i detalicznej sprzedaży soli. Trzeci dokument z 22 lutego 1417 r.  zapewniał mieszkańcom Solca monopol uprawiania handlu w mieście i w okręgu 3 mil wokół miasta. Zapewne więc w sytuacji Solca od czasu jego lokacji do początku XV w. nastąpiły duże zmiany, które uczyniły z miasta godny uwagi ośrodek handlowy. 

Ponadto, Solec był ważnym miejscem postoju królów, czy to Władysława Jagiełły, czy Kazimierza Jagiellończyka w ich podróżach na Litwę oraz Ruś. W ślad za orszakami władców wyruszali w drogę również kupcy. Istnienie w Solcu zamku królewskiego, w którym rezydował od czasu do czasu dwór, ściągało do Solca kupców. O rozwoju gospodarki towarowej w rejonie Solca i o wzroście obiegu pieniężnego świadczą wyniki badań archeologicznych, które w latach 60 XX w. w Solcu nad Wisłą prowadziła ekspedycja wykopaliskowa na czele z prof. A. Wyrobiszem. Zostały odnalezione monety piętnastowieczne. W odsłoniętej w czasie prac wykopaliskowych w 1964 i 1965 r. drewnianej zabudowie średniowiecznej znaleziono ponad 30 denarków koronnych Kazimierza Jagiellończyka i Jana Olbrachta oraz jeden trzeciak Władysława Jagiełły.   

W XVI w. znaczenie miejscowości rosło wraz z rozwojem gospodarczym całego kraju. Zwiększało się znaczenie spławu rzecznego i przeprawy przez Wisłę. Solec płacił jedną z większych sum podatków w województwie sandomierskim, co świadczyło o wielkości miasta. Kolejni władcy nadawali miastu Solec kolejne przywileje m.in. potwierdzenie przez Zygmunta Starego dotychczasowych przywilejów w 1530 r., Zygmunt August przywilejem 
z 1554 r. zaprowadził targi w niedzielę, a Stefan Batory w 1578 r. pozwolił mieszczanom soleckim na handel w całym kraju bez cła. Dodatkowo, miasto posiadało prawo warzenia i wyszynku trunków alkoholowych.

Pierwsza połowa XVII w. to czas największego rozkwitu miasta. Starostwo soleckie objął magnat książę Krzysztof Zbaraski. Miasto posiadało do supozycji rozległe lasy z barciami. Do miasta przylegało kilka przedmieści, dodatkowo łachy i kępy wiślane oraz 5 jezior. Między 1595 r., a 1604 r. trwały prace nad przebudową i powiększeniem kościoła farnego. W pierwszej połowie XVII w. powstał klasztor ojców reformatorów i ich kościół pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa. Miasto szczyciło się zamkiem królewskim, który został przebudowany w tym okresie i ogrodem w stylu włoskim. W 1620 r. w Solcu wybuchł pożar, w którym spaliła się część miasta. Cały dobrobyt starostwa i mieszczan zniszczył niemal całkowicie najazd wojsk szwedzkich w latach 1655-1657.Miasto zostało zrujnowano, zamek niemal zburzony. W XVIII w. Solec nie odzyskał już dawnej świetności, stanowił jednak nadal własność królewską. Odbudowa miasta trwała ponad 100 lat. 14 września 1709 r. miasto odwiedził car Rosji Piotr I podczas działań wojennych w Polsce.

Po III rozbiorze Solec znalazł się w granicach Królestwa Galicji i Lodomerii jako ziemie Galicji Zachodniej monarchii  habsburskiej. Prawa miejskie Solca zostały zachowane. Po bitwie pod Raszynem, 19 kwietnia 1809 r. i podpisaniu pokoju w Schonnbrun 14 października 1809 r., ziemie Galicji Zachodniej włączone zostały do Księstwa Warszawskiego. Do roku 1815 teren gminy Solec nad Wisłą znajdował się w Księstwie Warszawskim w departamencie radomskim i powiecie soleckim. Po podpisaniu pokoju wiedeńskiego w 1815 r. przedmiotowy teren wszedł w skład Królestwa Polskiego  w województwie sandomierskim, obwodzie opatowskim i powiecie soleckim. Reformy administracyjne przeprowadzone po 1837 r. w Cesarstwie Rosyjskim zmieniły przynależność gminy do guberni sandomierskiej w powiecie opatowskim. Po utworzeniu guberni radomskiej w 1844 r. w Cesarstwie Rosyjskim teren gminy znajdował się w jej granicach w powiecie opatowskim. W latach 1867-1918 znajdował się w guberni radomskiej i powiecie iłżeckim. 

Na początku XIX w. Solec stanowił własność rządową. Był to niewielki ośrodek miejski rozwijający się. Na czele władz miasta stał burmistrz oraz rada miejska. W 1827 r. miasto liczyło 308 domów i 1692 mieszkańców, natomiast w 1858 r. już 319 domów i 2213 mieszkańców. W marcu 1864 r. na podstawie carskiego ukazu „ o urządzeniu gmin wiejskich” nadano znaczne uprawnienia gminom, oddzielając je od władzy właścicieli ziemskich. W 1866 roku powołano nowe powiaty i gubernie. W tym okresie powołano gminy Solec oraz Pawłowice w powiecie iłżeckim i guberni radomskiej. Historycznie ważnym wydarzeniem w dziejach Solca było utworzenie w  1866 r. średniej szkoły nauczycielskiej pod nazwą Soleckich Kursów Pedagogicznych, a później Seminarium Nauczycielskiego. W latach 40- tych XIX w. Solec należał do zamożniejszych miast w regionie. Dochody roczne Solca wynosiły 1748 rubli, a dla porównania Opatowa - 693, Sienna - 150 rubli, Kielc - 4215 rubli.

Na mocy decyzji Komitetu Urządzającego Królestwa Polskiego z 1869 r. Solec stracił prawa miejskie, zyskując status osady miejskiej. Solec zachował dawne przywileje do organizowania targów i jarmarków, z których zyski zasilały kasę osady. Osadę Solec zamieniono na wiejską gminę, natomiast dotychczasową gminę Solec przemianowano na gminę Dziurków. Południowy obszar dzisiejszej gminy wszedł w skład nowopowstałej gminy Pawłowice. Solec od 1870 r. nie posiadał praw miejskich, ale zachował duży zakres autonomii. Posiadał własny samorząd osady z własnym budżetem i zarządem. W tym okresie wzrastała liczba ludności żydowskiej, rozwijał się handel i usługi.

W 1921 r. Solec liczył 342 domy i 2513 mieszkańców, w tym 1669 katolików i 843 żydów.Po odzyskaniu niepodległości obszar obecnej gminy wszedł w skład województwa kieleckiego, w powiecie iłżeckim. W czasie II wojny światowej należał do Generalnej Guberni w dystrykcie radomskim.

Po 1945 r. ponownie należał administracyjnie do powiatu iłżeckiego w województwie kieleckim. Gmina Solec i gmina Pawłowice funkcjonowały do roku 1954. W latach 1954-72 istniały gromady: Pawłowice (1954-1972), Przedmieście Dalsze (1954-1968), Solec (1954-1972), Sadkowice (1954-1959). W 1973 roku po kolejnej reformie administracyjnej, powstała gmina Solec nad Wisłą obejmująca teren dawnej gminy Solec i Dziurków oraz większość obszaru gminy Pawłowice w województwie radomskim. Województwo radomskie funkcjonowało w latach 1975-1998. Reforma administracyjna roku 1999 zmieniła przynależność administracyjną gminy Solec nad Wisłą. Weszła w skład województwa mazowieckiego w powiecie lipskim.