Gmina
Skąpe

Niewątpliwą atrakcją turystyczną gminy Skąpe są liczne i zróżnicowane pod względem przeznaczenia i rozwiązań obiekty Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego (niemiecka nazwa – Die Festungsfront Oder-Warthe Bogen, czyli Ufortyfikowany Front Łuku Odry i Warty). Jest to pas umocnień, porównywalny w swym rozmachu z legendarną francuską Linią Maginota, ciągnący się południkowo przez ponad 100 km (począwszy niemal od Gorzowa na północy, kończąc na Odrze pod Brodami). Na terenie gminy Skąpe MRU zaczyna się na jeziorze Niesłysz, ciągnie się na południe wzdłuż kanału Ołobok przez miejscowości: Ołobok, Rokitnicę, Cibórz, kończąc w lasach pod Przetocznicą. Zbudowany został w latach 1934-38 z myślą o obronie wschodnich granic niemieckich, choć plany budowy MRU sięgały wczesnych lat 20., kiedy to realne zagrożenie stwarzała polityka Piłsudskiego. Zakończenie prac planowano na wczesne lata 50. XX wieku, jednak w związku ze zmianą sytuacji politycznej Hitler, który osobiście kilkakrotnie wizytował część obiektów, podjął w maju 1938 r. decyzję o zaprzestaniu rozbudowy MRU. W czasie ofensywy styczniowej fortyfikacje Łuku Odry i Warty nie odegrały żadnej roli, choć niektóre bunkry (zwane propagandowo od 1938 r. „panzerwerkami”), obsadzone oddziałami Volkssturmu (czyli „pospolitym ruszeniem”) również na terenie gminy Skąpe dzielnie stawiały czoła przeważającym siłom radzieckim. W części południowej MRU zginęło tuż po wojnie kilkunastu polskich saperów rozminowujących tereny przyległe do panzerwerków; ich groby obejrzeć można na specjalnej kwaterze cmentarza w Świebodzinie. Znaczny stopień zniszczenia i dewastacji obiektów nie jest wynikiem działań wojennych, lecz przeprowadzonej w 50. latach świadomej akcji wysadzania bunkrów i pozyskiwania stali ze złomowanych kopuł pancernych.

Na terenie gminy Skąpe znajduje się niemal 30 obiektów należących do południowego odcinka MRU. Są to jedne z wcześniejszych budowli – obiekty hydrotechniczne, czyli jazy, tamy spustowe, mosty taktyczne, budowane już od 1934 r. na rzece Ołobok – mające za zadanie spiętrzanie wody i zalewanie rozległego terenu, czyniąc go niedostępnym dla wojsk pancernych. W strategicznych punktach stawiano panzerwerki – najstarszy (PzW 657) powstał w 1935 r. Większość obiektów bojowych znajduje się w bardzo złym stanie, natomiast obiekty hydrotechniczne nie spełniają funkcji regulującej poziom wody, z powodu braku konserwacji, uszkodzeń bądź rozszabrowanych mechanizmów.

Zapory wodne gminy Skąpe należą do tzw. „systemu 600”: powstał on poprzez uregulowanie rzeki Ołobok, której koryto zastąpione zostało odcinkami kanałów, stając się samodzielną przeszkodą lub stanowiąc element obszarów zalewowych. Budowle hydrotechniczne odpowiadały swą konstrukcją wymogom armii, zatem rdzenie grobli zbudowane były z ław żelbetonowych, kryjących wbite głęboko ścianki Larsena, obłożone dodatkowo blokami granitowymi sprowadzanymi ze Skandynawii. Podstawowym zbiornikiem wodnym systemu 600 było jezioro Niesłysz, uzupełniane zespołem stawów koło Ciborza. Kluczowym obiektem w przypadku konieczności stworzenia obszaru zalewowego stawała się zbudowana w 1935 r. na północ od Ołoboku tama spustowa 602. Od tego obiektu zaczniemy zwiedzanie fortyfikacji Gminy Skąpe z perspektywy dwóch kółek. Tama znajduje się 300 m od Ołoboku w kierunku Wilkowa. Jest to jeden z niewielu obiektów na MRU o odporności A, czyli budowli o ścianach grubości 3,5 m (mógł zatem wytrzymywać uderzenie w strop bomby lotniczej o masie 1800 kg). Obiekt maskowany był deskami jako stanica wodna (charakterystyczne otwory w ścianach). Poprzez otwarcie przepływu na tamie 602 obniżano poziom wody w jeziorze Niesłysz o 1,5 – 2 m, co pozwalało na uzyskanie dużej ilości wody w krótkim czasie. Uzyskanie zamierzonego efektu, czyli stworzenie obszarów zalewowych, poprzez zamykanie przepływu w kolejnych jazach aż po samą Odrę, miało trwać zaledwie 48 godzin.

Przy samej tamie znajduje się most rolkowy k602, tuż obok zobaczymy szlaban zamykający drogę w razie niebezpieczeństwa.

Obiekty te zabezpieczał położony nieopodal na polanie w kierunku pn.-zach. panzerwerk 657. Jest to obiekt jednokondygnacyjny, zbudowany w 1935 r., o powierzchni 150 m² o odporności B (ściany grubości 1,5 m), wyposażony pierwotnie w półkopułę trzystrzelnicową 2P7 dla jednego karabinu maszynowego MG34 oraz sześciostrzelnicową kopułę 20P7 o stalowych ścianach grubości 35 cm i masie całkowitej sięgającej 75 t, dla dwóch MG34. W obiekcie godny uwagi jest mechanizm zapadni w wartowni, poza tym obejrzeć można izbę dowódcy, izbę łączności, pokoje załogi, izbę opatrunkową, kuchnię, łazienkę i pomieszczenia gotowości bojowej. Zapas żywności wystarczał na kilkanaście dni.

Udając się na w kierunku miejscowości Ołobok, poruszając się odtąd żółtym szlakiem, dotrzemy do dwóch kolejnych mostów rolkowych – K603b oraz k603a, posiadających podobny lecz odwrócony układ elementów (lustrzane odbicie). Również przed nimi znajdują się szlabany. W pomieszczeniach obejrzeć można częściowo zachowane mechanizmy, natomiast pod mostem k603a (przy wyjeździe w kierunku Rokitnicy) warto zwrócić uwagę na drzwi pancerne 434P01.

Jadąc dalej drogą skręcamy po ok. 300 m w lewo na wybrukowany dukt, by po kolejnych 300 m dotrzeć do zachodniej części jazu 604. Obiekt pochodzi z 1934 r., jest zatem jednym z najstarszych na całym MRU. Ten imponujący obiekt składa się z trzech części: z wału wschodniego o długości 100 m, z wału zachodniego o długości 70 m (oba wały zbudowane z fińskiego i szwedzkiego granitu) oraz z jazu właściwego (odporność A). Zadaniem zapory było stworzenie obszaru zalewowego o powierzchni 7 ha na północ od obiektu.

Udając się dalej żółtym szlakiem dotrzemy do miejscowości Rokitnica. Skręcamy na skrzyżowaniu w lewo, by po ok. 1,5 km dotrzeć do panzerwerka 646. Zobaczymy go po lewej stronie na niewielkim wzniesieniu. Jest to jednokondygnacyjny obiekt należący do jednych z największych na południowym odcinku MRU (290 m²) pochodzący z 1936 r. o odporności B, którego zadaniem było zabezpieczenie znajdującego się w pobliżu jazu 606. 

PzW 646 wyposażony był w moździerz maszynowy M19 – nowatorską broń niemiecką, która wyrzucała ponad 100 pocisków na minutę (kaliber 50 mm, zasięg do 600 m), półkopułę 2P7, kopułę 20P7 oraz kopułę obserwatora piechoty 52P8. Poza płytą pancerną 7P7 w bloku wejściowym oraz resztkami odciętej palnikiem kopuły 52P8 obiekt został pozbawiony elementów pancerzy. W jego wnętrzu znajdowały się dwa agregaty oraz studnia głębinowa. W lewym bloku wejściowym zachowane są pozostałości niszy degazacyjnej.

Obiekt posiada po dzień dzisiejszy resztki żółtego maskowania zewnętrznego widocznego na ścianie wejściowej (wejścia do panzerwerków znajdowały się po zachodniej stronie, czyli na tyłach obiektów).

Do maskowania służyły również siatki zaczepiane na hakach na górnej krawędzi panzerwerków, nad samym zaś blokiem wejściowym montowano pręty na siatkę przeciw granatom. Między PzW 646 a jazem 606 znajdziemy stanowisko dla karabinu maszynowego zwane „tobrukiem”.

Po kilkuset metrach dojeżdżamy do drogi Rokitnica-Skąpe, skręcamy w lewo, by po dwóch kilometrach skręcić ponownie do lasu i kontynuować jazdę tym razem szlakiem zielonym. Po ok. 300 m na rozwidleniu drogi brukowanej ujrzymy z lewej strony panzerwerk 631. Obiekt zbudowany w 1936 r. ma powierzchnię 170 m² i należy do budowli o odporności B. W prawym bloku wejściowym obejrzeć można zachowane częściowo płytki ceramiczne niszy degazacyjnej, natomiast w lewym bloku wejściowym zobaczymy widoczne ślady ostrzału na płycie pancernej 7P7.

Wracamy do rozwidlenia brukowanej drogi i udajemy się w prawo. Po 400 m ujrzymy po prawej stronie panzerwerk 630. Jest to obiekt sporych rozmiarów (280 m²), o odporności B, zbudowany na przełomie lat 1936/37.

Posiadał kilkanaście pomieszczeń (m.in. maszynownię z dwoma agregatami, studnią głębinową z pompą oraz urządzeniami filtro-wentylacyjnymi). Największą atrakcją tego obiektu jest zachowana kopuła pancerna typu 34P8 moździerza maszynowego M19. We wnętrzu tejże kopuły, ważącej 63 t znajdziemy datę produkcji (1936 r.) oraz sygnaturę producenta – BVG (Bochumer Stahlvereinigung, firma z Zagłębia Ruhry).

Zadaniem PzW 630 była osłona jazu 608, znajdującego się 200 m dalej w kierunku wschodnim.

Wracamy do drogi Rokitnica-Skąpe i udajemy się w lewo ponownie żółtym szlakiem w kierunku skrzyżowania Skąpe-Cibórz; jest to ważne strategicznie miejsce, poza tym z lewej strony widoczny jest most rolkowy k611. Po wejściu w las w kierunku zachodnim dotrzemy po 150 m do panzerwerka 625 o odporności B.

Jest to jedyny schron bojowy gminy Skąpe posiadający dwie kondygnacje. Zbudowany został w 1935/36 r. i posiada powierzchnię 240 m².

W obiekcie znajdował się garaż dla armaty przeciwpancernej wytaczanej na pozycję polową. Godne uwagi są zachowane na ścianie w wartowni kolorowe oznakowania kabli wraz z ich niemieckimi opisami.

Kolejnym ciekawym obiektem jest panzerwerk 623. Aby do niego dotrzeć należy kierować się dalej szlakiem żółtym w kierunku Ciborza i skręcić przed miejscowością w lewo w kierunku jeziora Ciborze; po ok. 300 m zobaczymy obiekt 623, pochodzący z 1936 r. o odporności B i powierzchni 285 m². Obiekt wyposażony był w półkopułę 2P7, dzwon obserwacyjny 23P8, kopułę sześciostrzelnicową 20P8 oraz moździerz maszynowy, jednak żadne z wymienionych elementów pancerzy nie zachowały się do dziś.

Podczas zwiedzania obiektów bojowych MRU należy pamiętać o zachowaniu należytej ostrożności. Szczególnie niebezpieczne są bloki wejściowe, gdzie znajdowały się odkryte dziś w większości obiektów zapadnie o głębokości ponad 3 m. Należy także zwracać uwagą na pomieszczenia, w których znajdowały się sanitariaty, gdyż znajdują się w nich przeważnie niezabezpieczone otwory po odstojnikach ścieków. Do panzerwerków najłatwiej się dostać przez miejsca po wysadzonych kopułach i półkopułach, lecz podczas wchodzenia do obiektów zwrócić trzeba uwagę na wystające pręty zbrojeniowe, wiszące elementy betonowe i rumowiska na podłożu. Latarka, telefon komórkowy i ciepła odzież są niezbędne podczas takiej wyprawy. Natomiast odnośnie zwiedzania obiektów hydrotechnicznych należy pamiętać, że pomieszczenia techniczne tych budowli są dziś przeważnie zalane wodą, więc tym bardziej odradza się ich eksplorację.

Opracował: mgr Radosław E. Ziółkowski