Gmina
Rudka

Nazwa „Rudka” pochodzi od niewielkich złóż rudy żelaza, zalegających w podmokłym, torfiastym gruncie nad rzeką Nurzec lub od sączącej się z torfu rdzawej wody. Źródła mówią, że jeszcze w XVIII w. wytapiano w tych okolicach żelazo.
 
Losy wsi Rudka ściśle związane są z dziejami parafii oraz majątku. Stałe osadnictwo na tym terenie istniało już we wczesnym średniowieczu, co poświadczają zlokalizowane w pobliżu wsi cmentarzyska typu mazowieckiego (groby w obudowach kamiennych) i ruskiego (kurhany), potwierdzające wzajemne przenikanie Polaków i Rusinów na tym obszarze. Pierwsza źródłowa wzmianka o Rudce pochodzi z 1434 r. i mówi o nadaniu jej Pretorowi z Korczewa. W 1442 r. pan na Korczewie i Rudce Skierdo, jego matka oraz synowie Jan, Grzegorz i Stanisław uposażyli plebana rudzkiego Jana z Sochaczewa zwanego Gozdowa i jego następców w 2 włóki gruntu i ogród. Stanisław z Korczewa w 1486 r. dokonał kolejnych nadań na rzecz kościoła. Korczewscy władali Rudką do roku 1505, kiedy to w następstwie małżeństwa Zofii, córki Stanisława Korczewskiego, ze Stanisławem Hlebowiczem, wojewodą połockim i starostą mareckim, przeszła w ręce Hlebowiczów. W latach 1560 – 1647 „włością rudzką”, w skład której wchodziły Wilczochy, Lubieszcze, Spieszyn, Czarna, Targówek, Plutowo, Małyszczyn, Kozłowo, Korycin i Siemiony, władali Kiszkowie. W 1647 lub 1649 r. majątek przejął Zbigniew Ossoliński, starosta drohicki. Ossolińscy byli właścicielami Rudki najdłużej, bo ponad 250 lat, i właśnie im miejscowość najwięcej zawdzięcza.

W drugiej połowie XVII wieku Rudka stała się silnym ośrodkiem targowym, obsługującym zarówno wieś, jak i dwór. W 1664 r. otrzymała przywileje 2 jarmarki i jeden targ, co wpłynęło na ożywienie gospodarcze wsi i zwiększyło wpływy majątku Ossolińskich. 

Zbigniew Ossoliński w 1667 r. przekazał Rudkę synowi Jakubowi. Kolejnym właścicielem Rudki w 1727 r. został Maksymilian Ossoliński, podskarbi koronny. W skład przejętego majątku wchodziły Rudka wraz z dworem, Wilczochy z młynem, Lubieszcze, Bartniki i Koryciny.

Ossolińscy ufundowali budowę nowego, murowanego kościoła w Rudce, gdyż stary, drewniany, nie nadawał się już do użytku. Świątynię zaczął wznosić w 1740 r. Józef Kanty Ossoliński,. Budowę ukończono w 1754. Również wyposażenie kościoła pochodzi z XVIII w., później uzupełniono je w niektóre obrazy, konfesjonały, ławki dla wiernych.
W 1759 r. Rudka przeszła w posiadanie Aleksandra Ossolińskiego, starosty drohickiego, który w znaczącym stopniu przyczynił się do rozwoju wsi. Rozbudował on barokową kompozycję Rudki z centralnym punktem - rynkiem przy kościele, gruntownie przebudował w 1763 r. dwór, wstawił murowane zabudowania dworskie i skomponował park dworski. Wybudował min. gorzelnię, browar, karczmę, folwark, młyny, tartak, cegielnię, stolarnię, kuźnię, utrzymywał bindugi w Grannem nad Bugiem i w Karpiu nad Nurcem. Dążył także do ożywienia gospodarczego Rudki – w 1774 r. uzyskał u króla Stanisława Augusta Poniatowskiego potwierdzenie przywileju na targi i jarmarki. Władca zwiększył ilość jarmarków dorocznych do 10 według kalendarza łacińskiego. Targi odbywały się w każdą niedzielę, a jarmarki głównie w odpusty.
Nadanie tego przywileju jest przyczyną przypisywania Rudce statusu miasta, gdyż z powodu odbywania się tu targów i jarmarków miejscowość wykazywano w miejskich rejestrach podatkowych. Jednak żadne dokumenty nie potwierdzają uzyskania przez właścicieli dla Rudki praw miejskich, nie wykształciły się też charakterystyczne dla miast struktury władzy: rada miejska, wójt miejski lub burmistrz, nie odnaleziono aktów prawnych, które mogłyby wydawać takie władze, nie posługiwano się herbem czy pieczęcią miasta.

W styczniu 1796 r. Rudka znalazła się na terenach wcielonych do Prus i weszła w skład departamentu Białostockiego Prus Nowowschodnich. Władze pruskie szczegółowo badały status Rudki. Komisja ze Szczuczyna, która miała za zadanie sklasyfikować Rudkę jako wieś lub miasto, nie znalazła dowodów na posiadanie przez Rudkę prawa miejskiego.
Po śmierci Aleksandra Ossolińskiego dobra odziedziczył jego syn, Józef Kajetan, który dalej rozbudowywał Rudkę, min. Polecił wybudować leśniczówkę (istniejący do dziś budynek przy ul. Wolności 2) oraz założył nad rzeką Nurzec nowy folwark, który nazwał od swego imienia Józefinem.

Sporządzony w 1800 r. dla celów podatkowych spis ludności podaje, że w Rudce mieszkało 505 osób, w tym 239 mężczyzn i 266 kobiet. Pośród 100 rodzin mieszkających we wsi w 64 domach, 10 rodzin było żydowskich (55 osób). Spis wymienia także dwóch księży i organistę oraz szpital należący do parafii (wybudowany w 1796 r. przez Ossolińskiego).

W wyniku traktatu z Tylży zawartego w 1807 r. Rudka weszła w skład cesarstwa rosyjskiego. Dobra rudzkie obejmowały wówczas Rudkę, Granne, Olendy, Korycin, Grodzisk, Siemiony, Targowiska i Aleksandrów. Władze rosyjskie prawdopodobnie zabroniły odbywania targów i Rudka zdegradowana została do rangi wsi dworskiej.
W 1837 r. zmarł Józef Kajetan Ossoliński, a majątek odziedziczył jedyny syn Wiktor Maksymilian Ossoliński, były adiutant księcia Józefa Poniatowskiego. Ossoliński rozmiłowany w przeszłości, stworzył dużą kolekcje rożnych "starożytności", zbierał miejscowe podania i legendy. Jedną z nich pt. "Wspomnienia z Podlasia" o uroczysku zwanym "Kumat" opublikował w 1848 r. na łamach "Biblioteki Warszawskiej". W połowie XIX wieku rozwinął hodowlę koni czystej krwi arabskiej. Jego stadnina liczyła 15 klaczy i była największa w ówczesnym powiecie bielskim. Po śmierci Wiktora Ossolińskiego w 1869 r. Rudkę odziedziczyła jedyna jego córka Wanda, primo voto Tomaszowa Potocka, secundo voto Stanisławowa Jabłonowska.

W 1843 r. władze rosyjskie zamieniły podział administracyjny, w wyniku którego obwód białostocki wcielono do guberni grodzieńskiej i dokonano nowego podziału na powiaty. Rudka znalazła się w gminie Grodzisk powiatu bielskiego guberni grodzieńskiej. Podział ten przetrwał do 1-ej wojny światowej .
W 1861 r. w Rudce miał miejsce bunt chłopski. Chłopi niezadowoleni z wprowadzenia przez cara częściowej reformy, która zwalniała ich z poddaństwa, ale nie rozstrzygnęła nadania użytkowanej ziemi, w lipcu 1861 r. zgromadzili się w Rudce i postanowili o zaprzestaniu odrabiania pańszczyzny i nałożeniu kar na tych, którzy nie będą przestrzegać tego postanowienia. Buntowników spacyfikowało wojsko carskie.
W trakcie powstania styczniowego oddział dowodzony przez Władysława Cichorskiego "Zameczka" nocą 31 stycznia 1863 r. zaatakował pół sotni Kozaków stacjonujących w Rudce. W trakcie potyczki 3 Kozaków zginęło, 4 raniono, 6 wzięto do niewoli, pozostali zbiegli.

W 1885 r. cały majątek liczył 10359 dziesięcin gruntów i składał się z 13 folwarków: Aleksandrowo, Grodzisk, Józefin, Kabacki, Kalinowiec, Korycin, Mień, Olendy, Rudka, Siemiony, Spieszyn, Targowisk i Wiktorowo. W Józefinie funkcjonował browar i gorzelnia, w Korycinie, Olendach i Siemionach terpentyniarnie, a w folwarku Grodzisk i we wsi Karp młyny wodne. W końcu XIX wieku nastąpiło pewne ożywienie majątku Rudka, o czym świadczy wybudowanie we wsi młyna (istniejącego do dziś), sześcioraka i cegielni oraz uporządkowanie wsi należących do majątku, w wyniku którego likwidacji uległa wieś Wilczochy (wcześniej nastąpił zanik wsi Bartniki).
W czerwcu 1902 r. księżna Wanda Jabłonowska w zamian za dożywotnią pensję przelała córkom Anieli z Potockich Zamojskiej i Joannie Janinie Potockiej, żonie Konstantego ordynata Potockiego Rudkę i majątek. Na podstawie umowy zawartej miedzy siostrami kilka miesięcy później Rudka stała się własnością Janiny Potockiej. W latach 1913-1914 na zlecenie Potockich, architekt Jan Henrich przebudował dwór w Rudce w znacznym stopniu nadając mu wygląd pałacyku.12 maja 1915 r. Janina Potocka odkupiła część majątku odziedziczoną przez siostrę Anielę i stała się jedyną właścicielką dóbr rudzkich.

W sierpniu 1915 r. Rudkę zajęły wojska niemieckie. Do 1919 r. wchodziła ona w skład gminy Brańsk, powiatu bielskiego tzw. "Ober-Ostu" . W trakcie wojny polsko -sowieckiej w i połowie sierpnia 1920 r. wojska bolszewickie spustoszyły dwór w Rudce niszcząc cenna bibliotekę i zbiory Wiktora Ossolińskiego.
Wieś Rudka w 1921 r. liczyła 149 domów i 899 mieszkańców .Do 1934 r. Rudka była siedziba gminy . W 1927 r. zlikwidowano serwituty obciążające majątek na rzecz wsi Rudka.

W 1927 r. folwarki Józefin, Olendy, Rudka i Siemiony w ogólnej powierzchni 6607 ha objął w posiadanie najstarszy syn Janiny Potockiej, Franciszek Salezy Potocki, dziennikarz, polityk. W latach 1928-38 kierował Departamentem Wyznań w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. W rudzkim pałacu założył muzeum historii regionalnej oraz umieścił cześć biblioteki Potockich z majątku Paleczne na Podolu. Około 1925 r. zorganizował Straż Ogniową we wsi Rudka i około 1930 r. Straż Ogniową w majątku Rudka. W okresie międzywojennym w Rudce mieszkało ponad 30 rzemieślników trudniących się kilkunastoma rzemiosłami. Głównie byli to kowale, murarze i stolarze.
We wsi funkcjonowała Spółdzielnia Mleczarska, młyn parowy "Kowertowski i S-ka, dwa wiatraki, 5 sklepików, tartak parowy S. Finkelsteina i tartak Kowertowskiego "Rudka", sklepik z tytoniem Stowarzyszenia Spożywców, Szkoła Powszechna, cegielnia Potockich, Kasa Stefczyka (założona w 1929 r.), Związek Strzelecki, Kolo LOPP i wiele innych organizacji społecznych. W 1931 r. nastąpił nowy podział terenu ze względu na zasięg działania straży pożarnych, komendantem rejonu brańskiego z siedzibą w Rudce, mianowano nadleśniczego lasów prywatnych i komendanta straży w Rudce Zygmunta Wierzbickiego. Po reformie terytorialnej w 1934 r. Rudka włączona została do gminy Brańsk.
W czasie 2-giej Rzeczypospolitej 6 ulic w Rudce miało nazwy. Były to: Ciechanowiecka, Wola, Zakościelna, Wolności, Za Karczmą (obecnie Szkolna), Kocia (obecnie Cegielniana).

Około 14 września 1939 r. Rudkę zajęły wojska niemieckie, a po kilkunastu dniach w ich miejsce wkroczyły wojska sowieckie. W styczniu 1940 r. utworzono gminę Rudka podległą rejonowi w Brańsku. Już pierwszego dnia wojny niemiecko-radzieckiej 22 czerwca 1941 r. Rudkę zajęli hitlerowcy. Okupacja niemiecka trwała do 1-go sierpnia 1944 r.

 
W roku 1945 na podstawie Dekretu o Reformie Rolnej i Dekretu o przejęciu niektórych lasów na rzecz skarbu państwa odebrano Potockim majątek Rudka i przekształcono go w Państwowy Majątek Ziemski, a w kolejnych latach w zakład rolny PGR. Utworzono też jednostkę Lasów Państwowych o nazwie Nadleśnictwo Rudka
W 1953 roku Rudka została siedzibą Gminnej Rady Narodowej.
W 1958 roku rozpoczęto elektryfikację wsi Rudka.
W 1959 roku utworzono w Rudce dwuletnią szkołę rolniczą.
W 1960 roku we wsi miał miejsce duży pożar, który strawił kilkadziesiąt budynków mieszkalnych i gospodarczych.
W latach 1963 – 1970 dokonano rekonstrukcji pałacu Ossolińskich. Następnie przekazano go na potrzeby szkoły rolniczej.
W 1973 roku powołano gminę Rudka, w 1976 roku gminę Rudka włączono do gminy Brańsk.
W 1992 roku z inicjatywy mieszkańców doprowadzono do ponownego wydzielenia gminy Rudka.
W 1993 roku zlikwidowano Zakład Rolny PGR, a majątek wydzierżawiono prywatnemu dzierżawcy.
W 1997 roku gmina przyjęła herb „Topór”.
1 stycznia 2001 roku wieś Olendy została przyłączona do Gminy Rudka.

Informacje o historii Rudki zaczerpnięto z książki p. Zbigniewa Romaniuka p.t. „Rudka. Dzieje majątku, wsi i parafii”.