Powiat
Przasnyski

Wywodzący się z Przasnysza Stefan Cielecki, pod pseudonimem Orlik dowodził oddziałami w powstaniu styczniowym. Jako dowódca był nieustępliwy, po rozbiciu oddziału pod Rydzewem zorganizował go na nowo. W walce wykazywał się niezwykłą odwagą i poświęceniem, bohatersko osłaniając wycofujący się oddział po bitwie pod Gołyminem. Ciężko raniony w bitwie pod Osówką dostał się do rosyjskiej niewoli, skazany przez sąd polowy został rozstrzelany 14 listopada 1863 roku w Przasnyszu. W miejscu śmierci Orlika wzniesiono drewniany krzyż, ponad 100 lat później zastąpiony pomnikiem w formie głazu na wysokim postumencie z tablicą pamiątkową. Współcześnie postać Stefana Cieleckiego jest upamiętniana również przez nadane przasnyskiemu osiedlu i ulicy nazwy „Orlika".

Plany zbrojnego wystąpienia były wynikiem nowo rozbudzonych nadziei Polaków na odzyskanie niepodległości w obliczu rosyjskiej klęski w wojnie krymskiej z drugiej połowy lat 50 XIX wieku. Na ówczesnych i utraconych przez Rzeczpospolitą terenach zawiązywano liczne stowarzyszenia przygotowujące się do walki powstańczej. Drugim impulsem był pogrzeb wdowy po bohaterze powstania listopadowego – generale Józefie Sowińskim. Pogrzeb szybko przyjął kształt narodowej demonstracji i był początkiem wielu późniejszych manifestacji. Do przełomu doszło gdy w nocy z 14 na 15 stycznia 1863 roku przeprowadzono w Warszawie brankę do rosyjskiego wojska, która tym razem przebiegała na zasadzie list imiennych zamiast losowych. Następnego dnia Komitet Centralny Narodowy ogłosił margrabiego Aleksandra Wielopolskiego zdrajcą (naczelnik rządu cywilnego w Królestwie), 19 stycznia uchwalił powierzenie dyktatury i naczelnego dowództwa powstania generałowi Ludwikowi Mierosławskiemu, a 22 stycznia wydał Manifest ogłaszający powstanie i powołanie Tymczasowego Rządu Narodowego.

Powstanie Styczniowe na terenie Królestwa Polskiego zakończyło się w sierpniu, bowiem 5 sierpnia 1864 roku na podstawie wyroku wojskowego sądu rosyjskiego dokonano egzekucji ostatniego dyktatora powstania – Romualda Traugutta. Na terenach Litwy, Białorusi i Ukrainy pomniejsze starcia trwały jeszcze jesienią 1864 roku. Powstanie zakończyło się klęską, regularne wojsko polskie nie istniało od 30 lat, a partyzanckim jednostkom mimo bohaterskich wysiłków nie udawało się odnieść znaczących sukcesów militarnych, ani też zgrupować większych sił w jednym rejonie. W konsekwencji przegranego powstania Królestwo Polskie traciło resztki autonomii, okrojonej już po klęsce powstania listopadowego. Królestwo Polskie utraciło nazwę i budżet, wprowadzono nakaz prowadzenia ksiąg parafialnych w języku rosyjskim oraz zlikwidowano Szkołę Główną Warszawską. Setkom miast odebrano prawa miejskie, zniesiono urząd namiestnika oraz zlikwidowano Bank Polski. Skasowano wiele katolickich klasztorów, dokonano konfiskaty około 1600 majątków ziemskich i rozpoczęto intensywną rusyfikację ziem polskich. W wyniku działań wojennych kilkadziesiąt tysięcy powstańców poległo w walkach, na blisko tysiącu dokonano egzekucji, około 38 tysięcy skazano na katorgę lub zesłano na Syberię. Wojska rosyjskie nie oszczędzały również ludności cywilnej, zdarzały się przypadki rzezi mieszkańców oraz palenia miejscowości udzielających wsparcia powstańcom. Historycy podnoszą, że powstanie styczniowe pomimo klęski osiągnęło część celów politycznych, jakie postawili sobie jego organizatorzy – zahamowanie polityki ugodowej wobec caratu, ożywienie nastrojów patriotycznych na kolejne dziesięciolecia oraz uwłaszczenia chłopstwa.